આનંદમયી

આનંદમયી, ચૈતન્યમયી, સત્યમયી પરમે . . .

    ગુજરાતી સાહીત્યની ગઇ પેઢીના મુર્ધન્ય કવી શ્રી સુંદરમની, પોંડિચેરી આશ્રમના માતાજીને માટે લખાયેલી આ સ્તૂતી શ્રી. અરવિંદના ગુજરાતી સાધકોને બહુ જ જાણીતી છે. વેદો અને ઉપનીષદોમાં ‘ૐ સત્ ચીત્ આનંદ’ એમ લખાય છે. આ ક્રમ કેમ તેમણે કેમ બદલી નાંખ્યો?

    મારા સદગત પીતાજી અમને ઘરમાં આ સ્તૂતી અચુક ગવડાવતા. ત્યારે મને હમ્મેશ આ પ્રશ્ન ઉઠતો. એક વખત મને આ બાબતમાં સ્ફુરણા થઇ, અને આ વીચારો અંદરથી ઉઠ્યા. આજે આ વીચારોને અક્ષરદેહ મળે છે.

     એક મહાશક્તી જેને માણસજાતે ઇશ્વર, અલ્લાહ, યહોવાહ વીગેરે નામો આપ્યાં છે; તેના લક્ષણોની ૐ સત ચીત આનંદ ના સુત્રમાં સુંદર રીતે અભીવ્યક્તી થઈ છે.

• ૐ – પરમ, સૌ ભૌતીકતાથી અલગ પણ કણ-કણનું આધારભુત તત્વ.- સૌ અસ્તીત્વનો પાયો.
• સત – નક્કર વાસ્તવીકતા, કપોલ-કલ્પીત નહીં કે માન્યતા પર આધારીત નહીં, પણ ઠોસ
• ચીત્ – સજીવતાનું પાયાનું લક્ષણ – જડતા થી કૈક વીશેષ –  એ તત્વ જે માપી કે ઇલેક્ટ્રોન માઇક્રોસ્કોપથી પણ જોઇ ન શકાય.
• આનંદ – સૌ જીવીતનું એક માત્ર મુળ લક્ષ્ય

      આ ચાર લક્ષણો નો સમાવેશ જેમાં છે તેનાથી સૃષ્ટી રચાઇ છે –  તે સર્જક છે, તે ઇશ્વર છે.

      પણ આપણે તેની અનુભુતી કરવી કઇ રીતે? આપણી ચેતના તો જડતામાં, અંધકારમાં અટવાયેલી છે. તે આ પરમ તત્વની સાથે શી રીતે એકરુપ થઇ શકે? શી રીતે તે તત્વનો જીવનમાં આવીર્ભાવ થાય?

     માટે પ્રથમ પગલું આનંદ જ હોય. જીવનનું જે એક માત્ર પાયાનું ધ્યેય છે ત્યાંથીજ આગળ જવાનું છે. માટે પહેલાં તો આનંદ પ્રાપ્ત કરવાનો છે. કદી વીલાય નહીં તેવો આનંદ. પરમ તત્વની સાથે એકરુપ થવાનો માર્ગ શુષ્ક કદી ન હોઇ શકે. હરક્ષણ,  હરસ્થળ માત્ર આનંદ, આનંદ અને આનંદ જ હોય, ધસમસતો આનંદ જ હોય ત્યાર પછી જ આગળ વધવાનું છે.

      આનંદમાંથી પ્રગટશે. સાચી સજીવતા, ચૈતન્ય. એવું ચૈતન્ય જે આપણા અણુ અણુ માં વ્યાપ્ત છે. જેના થકી આપણું ધસમસતું શોણીત કોષે કોષને છલકાવી દે છે; અને તેમનામાં પ્રાણ પુરે છે. એ છલ છલ ચૈતન્યની અનુભુતી તે બીજું પગથીયું.

     આ સ્થીતીએ જ્યારે આપણું હોવાપણું પહોંચે; ત્યારે જ નક્કર વાસ્તવીકતાની, સત્યની અનુભુતી થાય. ત્યારે જ જેને ઋત કહેવાય છે તે ઠોસ વાસ્તવિકતા – તે સત્ય ઓળખાય.

     અને ઠોસ સત્ય ખબર પડે ત્યારે જ ૐ શું છે તે ખબર પડે. પરમ તતવ દુર નથી; પણ આપણા સમગ્ર અસ્તીત્વમાં તે દીવ્યતા ઓતપ્રોત થયેલી છે તે અનુભવાય.  આને સાક્ષાત્કાર કહો કે ગમે તે કહો..તે તો શબ્દથી, ઇન્દ્રીયથી મળતા જ્ઞાનથી સાવ નીરાળું છે. અને છતાં તે જ સર્વસ્વ છે.

     માટે જ આ રસ્તો દીવાનાઓનો કહેવાય છે. અને દીવાનાઓનો આનંદ તો દીવાના જ જાણે ને? ૐ સત ચીત્  આનંદ ને જીવનમાં ઊતારવું હોય તો આનંદ, ચૈતન્ય અને સત્ય એ ક્રમમાં અનુભુતી કરવી પડે.

      આમ આનંદથી અંતરયાત્રા શરુ થાય છે.

     પણ આપણા જીવનમાં આનંદ કઇ રીતે લાવવો? આપણા જીવનમાં આનંદની ક્ષણો બહુ ઓછી હોય છે. ‘દુઃખ પ્રધાન, સુખ અલ્પ થકી ભરેલું’ આ જીવન છે. અને તે સુખ પણ કેવાં? આપણને પોતાને શું સુખ આપશે તે તો આપણને ખબર જ નથી. પડોશીની પાસે આ છે ને તે છે; અને મારી પાસે નથી. તે મળી જાય તો આનંદ આનંદ થઇ જાય. મારો ભાઇબંધ મારાથી આગળ નીકળી ગયો. હું તેને પાર કરી જાઉં તો મઝા આવી જાય. બધું સુખ બહારથી કલ્પેલું. અંતરનો આનંદ તો ક્યાંય નહીં. અને જેવું પેલું ઊછીનું સુખ મળ્યું કે બીજી જ ક્ષણે નવી અપેક્ષાઓ અને નવી વ્યથાઓ, અને નવા સંઘર્ષો શરુ…

     માટે પહેલું પગલું સુખની શોધ બંધ કરી આનંદની ખોજ કરીએ. સુખ વસ્તુથી મળે છે. આનંદ અંતરની ચીજ છે. સમાજમાં દુઃખી ગણાતા, આર્થીક રીતે નીચલા થરના, માણસો વધારે આનંદી હોય છે. કારણકે, તેઓ વર્તમાનમાં જીવતા હોય છે.

    આ આનંદ ત્યારે લાંબો નીવડે છે; જ્યારે તે આપણી પોતાની મનગમતી પ્રવૃત્તીમાંથી નીપજતો હોય. જે લાગણીઓ  કોઇ સુંદર દૃષ્ય કે મધુર સંગીતની સુરાવલી. કે મનગમતી કવીતા. કે બાળકનું હાસ્ય ઊભી કરે છે; તે કોઇ વસ્તુ મળે તેનાથી મળતા આનંદ કરતાં ચઢીયાતી અને સહજ હોય છે.

     આથી સંઘર્ષમય દીવસનો એક નાનો સરખો ભાગ આવા નીર્વ્યાજ આનંદની પ્રાપ્તી માટે, આપણને મનગમતી પ્રવૃત્તીમાં ગાળતા થઈએ. આવા આનંદની એક ઘડી, બાકીના ભાગમાં અનેકગણી તાકાત આપણા માનસને આપવા માંડશે. જેમ જેમ આ વાતની પ્રતીતી આપણને થવા માંડશે તેમ આપોઆપ આવી પ્રવૃત્તી માટે આપણે વધુ ને વધુ સમય આપતા થવા માંડીશું.

    બસ. તમે હવે ખરેખર ચાલવા માંડ્યા.

     અને આપોઆપ તમે વધારે અને વધારે સમય આવી પ્રવૃત્તિ માટે આપતા થશો. આ પ્રવૃત્તી કોઇ ભજન કે ધ્યાન કે જપ હોય તે જરૂરી નથી. તે તમને અંતઃકરણથી ગમતી હોવી જોઇએ. કોઇએ કહ્યું છે તે નહીં; પણ તમારા મને પોતે જ નક્કી કરેલી. તમને ચીત્ર દોરવાનું ગમતું હોય, અથવા કવીતા વાંચવી ગમતી હોય; કે બસ ખાલી આકાશ સામે તાકી રહેવાનું ગમતું હોય ; તો તેમ કરો. શરત માત્ર એટલી જ કે તે તમારી પોતાની હોવી જોઇએ. ક્યાંયથી ઉછીની લીધેલી, કે પડોશીને ગમે છે તે નહીં !

     બસ આ જ આનંદના માર્ગની શરુઆત. ધસમસતો આનંદ, બાળકનો આનંદ. દીવાનાનો આનંદ. ‘મરીઝ’ અને ‘ઘાયલ’નો આનંદ. ‘શૂન્ય’ અને ‘બેફામ’નો આનંદ. નાચવાનું મન થઇ જાય તેવો આનંદ.

      મન થાય તો કવીતા વાંચીએ. મન થાય તો  સંગીત સાંભળીએ. મન થાય તો કાગળ લઇ ઓરીગામી નું મોડલ બનાવવા બેસી જઈએ. બસ! આનંદ જ આનંદ. એક પણ ક્ષણ નવરા ન બેસી રહેવાનો આનંદ. મોત આવે તો તેને પણ કહી બેસીએ કે

‘મોત જરા રોકાઇ જતે , બે ચાર મને પણ કામ હતાં.’

    જીવન જીવવાનો આનંદ.

    અને કદાચ આમાંથી જ આગળના પગથીયાં ઉપર ચાલવા માંડીએ. ચૈતન્ય પ્રગટ થાય. અણુએ અણુમાં જાગરુકતા અનુભવાય. અને ત્યારે આ ક્ષણ અને આ સ્થળમાં શું સત્ય છે, તે અનુભવાય. બસ આ જ મસ્તી કાયમ રહે.

    શ્રી. જવાહર બક્ષી કહે છે તેમ

“મસ્તી વધી ગઈ તો વિરક્તિ થઈ ગઈ,
ઘેરો થયો ગુલાલ તો ભગવો બની ગયો.”