સમ્મોહન – એક વીચાર

સમ્મોહન વીશેના અનુભવો લખતાં લખતાં આ લેખ લખવાનું બીજ મનમાં રોપાયું. અહીં એવા કોઈ અનુભવોનું વર્ણન તમને નહીં મળે; પણ સમ્મોહનોના પ્રકારો વીશેના મારા વીચારો વ્યક્ત કરવાનો આ પ્રયાસ છે. આ કશા સંદર્ભ વીના, કેવળ મારા મનમાં ઉદભવેલા વીચારો છે. એમાં ક્ષતી હોવાની કે પુર્ણતા ન હોવાની પુરેપુરી શક્યતા છે. વાચકને એ જણાય તો મને ક્ષમા કરે; અને મુક્ત રીતે પ્રતીભાવ આપી, આવી મર્યાદાઓ તરફ અંગુલીનીર્દેશ કરે તેવી આગ્રહભરી વીનંતી છે; જેથી આ વીચારધારાને વધારે  પુર્ણ અને તાર્કીક બનાવી શકાય

….

સમ્મોહનના પ્રયોગો પરથી એ નીર્વીવાદ ફલીત થાય છે કે,  માનવમન અને ચેતાતંત્રમાં અબાધ શક્તીઓ ધરબાઈને પડેલી છે; જેને બાહ્ય સુચનો દ્વારા જાગૃત કરી શકાય છે. ( જુઓ  :    – 1 – :  –  2  – )

આવી  જ શક્તી વીપશ્યના અથવા પ્રેક્ષાધ્યાનની છે, એના અનુભવો પરથી પણ ફલીત થાય છે કે, પોતાના સજાગ પ્રયત્નોથી આપણે આપણા મન પર કાબુ મેળવવા, મુળભુત રીતે  સક્ષમ છીએ. એ માટેના અથાક પ્રયત્નો કરવામાં આવે તો વીમુક્ત અવસ્થાએ પહોંચી શકવાની માનવ મનની ગુંજાઈશ છે. ( જુઓ :   – 1 – :  –  2  – :  – 3   – :  –  4  – )

તદુપરાંત ભૌતીક સ્તર પર પણ અનેક દાખલાઓ મોજુદ છે જેમાં પ્રબળ ઈચ્છાશક્તી વડે અનેક વીરલાઓએ  અપ્રતીમ સીદ્ધીઓ હાંસલ કરી છે. દા.ત. તેનસીંગ/ હીલારીનું એવરેસ્ટ આરોહણ,  નેપોલીયનનો યુરોપ વીજય, ઉત્તર અને દક્ષીણ ધ્રુવ તરફની મુસાફરીઓ,  આઈન્સ્ટાઈનની સાપેક્ષતાના સીધ્ધાંતોની શોધ, ચન્દ્ર ઉપર નીલ આર્મસ્ટ્રોન્ગનું પદારોપણ, બ્રેલ લીપીની શોધ, હેલન કેલરનું શીક્ષણ, ઓલીમ્પીક રમતોના વીશ્વ વીક્રમો, ગીનેસ બુકના વીક્રમો વી. વી. અનેક અને વીવીધ જાતના આવા દાખલા આપણને મળી આવશે; જેમાં આવા વીશીષ્ઠ માનવો પ્રબળ ઈચ્છાશક્તી  વડે અસાધ્ય સીધ્ધીઓ મેળવી શક્યા છે.

મારી માન્યતા અનુસાર આ બધા સમ્મોહનોના વીશીષ્ઠ પ્રકાર છે –  એક જ દીશામાં સતત મનને જોતરવાથી હાંસલ થઈ શકતી સીધ્ધીઓ.

પણ એક બીજી જાતનું સમ્મોહન છે; જેનાથી આપણે સાવ અભાન અને અજાણ હોઈએ છીએ; અથવા એ એટલું તો સહજ છે કે, આપણે તેને સ્વાભાવીક (Taken for granted ) ગણી લીધેલું છે. આ છે વીચારો, માન્યતાઓ, પુર્વગ્રહો, ટેવોનું, વીશ્વાસોનું સમ્મોહન – ખાસ કરીને બહુજન સમાજમાં.

માન્યતાઓ – ધાર્મીક, સામાજીક, નૈતીક, રાજકીય… અનેક જાતની માન્યતાઓ. આ બધાં આપણા ઘડતરમાં એટલા સહજ રીતે વણાઈ ગયાં છે કે, એને આપણે સનાતન સત્ય માની લીધાં છે.

પુર્વગ્રહો – વ્યક્તીઓ, સમાજો, વ્યવસ્થાઓ વીશેના પુર્વગ્રહો. એ આપણા સ્વભાવમાં એટલા બધા આરુઢ થઈને પડેલા છે; જેને કારણે આપણે એનાથી વીપરીત રીતે, મુક્ત મનથી વીચારી જ શકતા નથી.

ટેવો – અંગત, કૌટુમ્બીક, સામાજીક, જુથગત, રાષ્ટ્રીય ટેવો. આપણે જે પણ કરતાં હોઈએ છીએ; તે બેસી ગયેલી રઢણના આધારે કરતાં હોઈએ છીએ.  નાનામાં નાની ક્રીયાઓથી માંડીને વીશીષ્ઠ કાર્યો માટે આપણે આપણી જાતને શીક્ષણ આપેલું છે – એની ટેવ પાડેલી  છે. એનાથી જુદી રીતે કરવા , નવી ટેવ પાડવી પડે છે !

આ દરેકની ઉપર પુરક માહીતી અને દાખલાઓ આપી; અનેક લેખો લખી શકાય. પણ અહીં સ્થળ અને સમય સંકોચને કારણે આ તરફ માત્ર અંગુલીનીર્દેશ જ કર્યો છે. પણ આ બધી મર્યાદાઓ આપણે બહુ સારી રીતે સમજી શકીએ તેમ છીએ જ.

આ સાવ સાવ સહજ સમ્મોહન છે. આપણું અંગત, સમાજોનું, રાષ્ટ્રોનું સમગ્ર માનવ જાતનું સૈકાંઓથી, પેઢી દર પેઢી, જન્મથી મરણ સુધી થતું રહેલું સમ્મોહન છે= એમ મારું માનવું છે. અને દુખની વાત એ છે કે, આપણે એનાથી એટલા બધા ટેવાયેલા છીએ કે, એનાથી મુક્તી કો’ક વીરલા જ મેળવી શકે છે – ઉપર દર્શાવેલાં ત્રણ  વીશીષ્ઠ સમ્મોહનોનો પ્રયોગ કરનાર વ્યક્તીઓ – એવા બીજા ખાસ પ્રયત્નો કરી શકનારી વીશીષ્ઠ વ્યક્તીઓ.

આમ કેમ? શા માટે માનવીનું પાયાનું ઘડતર મુક્ત મનને ઉછેરી ન શકે?

માનવ ઈતીહાસમાં અનેક શકવર્તી અને ક્રાન્તીકારી   બદ્લાવ આવ્યા છે . દા.ત.

• આગ અને પૈડાંની શોધ
• પશુપાલન અને ખેતીની શોધ
• છાપકામની શોધ અને આનુષંગીક શૈક્ષણીક ક્રાન્તી
• પુનરુથ્થાન – રેનેસાં
• વૈજ્ઞાનીક ક્રાન્તી
• ઔદ્યોગીક ક્રાન્તી
• પ્રજાકીય શાસનની ક્રાન્તી
• વૈચારીક ક્રાન્તી
• સંચાર/ પ્રત્યાયનની ક્રાન્તી( IT revolution)

….

પશુ જીવનમાંથી આધુનીક માનવ સંસ્કૃતી સુધીની ઉત્ક્રાંતીનો શું અંત આવી ગયો છે?

મારો વીશ્વાસ છે –  ના !

ઉત્ક્રાંતી સાહજીક પ્રક્રીયા છે. જો માનવ જાતી મહામાનવ બને – તે એની નીયતી હોય; તો માન્યતાઓ, પુર્વગ્રહો અને ટેવોનાં સમ્મોહનોથી મુક્ત માનવ સમાજ – એ શક્ય, યુગવર્તી અને જરુર આવનાર ક્રાન્તી હશે.

બધી મર્યાદાઓથી મુક્ત, અનંત શક્યતાઓના આકાશમાં મુક્ત ઉડ્ડયન કરી શકે તેવો, વૈશ્વીક માનવસમાજ જરુર આકાર લેશે.

આપણે આ વીશ્વાસને દૃઢ બનાવીએ – આ વીચારધારાનું સંવર્ધન કરીએ તો?