માતૃભાષાની ચિંતા વિશેની ચિંતા

છેલ્લા બે એક વર્ષમાં ‘ ગુજરાતી ભાષા મરવા પડી છે?’ તે વિષય અંગે ઘણી બધી ચર્ચાઓ વાંચવા મળી. ઉમળકાભેર તેમાં ભાગ પણ લીધો. ( નેટ ઉપર સૌથી લાંબી ચાલેલી ચર્ચા વાંચવા અહીં ‘ ક્લિક’ કરો. )

પણ જાણીતા પત્રકાર અને નિડર વિચારક શ્રી.ઉર્વીશ કોઠારીના લેખનાં નીચેનાં ટાંચણો મનને ભાવી ગયાં :-

ભાષા સોનાની લગડી છે અને સાહિત્યકારો સોની છે. એ લોકો ભાષામાંથી પોતાની આવડત-વૃત્તિ (કે બજારની માગ) પ્રમાણે ઘરેણાં બનાવે છે. પણ જેમની પાસે ઘરેણાં બનાવવાની આવડત નથી, એમની પાસે સોનાની લગડી તો છે જ અને એની કિંમત જરાય ઓછી નથી. બલ્કે, ઘરેણાંમાંથી લગડી નહીં, લગડીમાંથી ઘરેણાં બને છે.

…

અંગ્રેજીનો વિકલ્પ નથી એ ખરૂં છે. પણ ગુજરાતમાં કૌટુંબિક અને અંગત વ્યવહારમાં ગુજરાતી ભાષાનો સન્માનજનક વિકલ્પ છે ખરો?

…

આઘુનિક દેખાવા કે યુવા પેઢી સાથે તાલ મિલાવવા માટે શહેરી બોલચાલની ભાષાના અંગ્રેજી શબ્દો કે શબ્દઝુમખાં ઠપકારવાં, એ ભાષાનો વિસ્તાર નથી. ભાષાની વિકૃતિ છે.

…

વાત ફક્ત પ્રભાવશાળી અને આંતરરાષ્ટ્રિય ખ્યાતિ ધરાવતા લેખકથી ભાષાનું ગૌરવ અનુભવવાની વાત હોય તો ગુજરાતી ભાષા પાસે સૌથી મોટા બ્રાન્ડ એમ્બેસેડર મહાત્મા ગાંધી છે.
…

ગુજરાતી ભાષા બોલનારા ગુજરાતીઓનો આંકડો કરોડમાં છે. છતાં, ભાષા લુપ્ત થવાની બૂમો શા માટે?

..

ઈંગ્લીશ મિડીયમમાં ભણતા બાળક માટે ઈંગ્લીશને અપનાવવા જેટલું જ ગુજરાતીને તરછોડવું જરૂરી ગણવામાં આવે છે, એ સૌથી કમનસીબ બાબત છે. આ કાવતરામાં સૌની સહિયારી જવાબદારી છે.

…

જે ભાષા કરોડની સંખ્યામાં લોકો બોલતા હોય, તે એમ કંઇ લુપ્ત થઇ જવાની નથી અને ભાષાની બ્રીફ લઇને ફરનારા અણઘડ વકીલોથી બચવાની પણ નથી. ગુજરાતીને બચાવવાનો દાવો મોટો અને ગેરરસ્તે દોરનારો છે. અત્યારે ખરી જરૂર ગુજરાતીને બચાવવાની નહીં, તેનો મહિમા કરવાની છે. તેનું ગૌરવ સ્થાપવાની છે.

…

બિનગુજરાતી અભિનેત્રીઓ બે લીટી ગુજરાતીમાં બોલી જાય, તો લોકો કેવા અડધા અડધા થઇ જાય છે! તો ખરેખર ગુજરાતી જાણતા-ગુજરાતી વાંચતા પ્રસિદ્ધ લોકો ગુજરાતી ભાષા માટે પોતાની લાગણી જાહેર ન કરી શકે?
…

ગુજરાતીનો મહિમા કરવાના તમામ પ્રયત્નો આવકાર્ય છે, પરંતુ ભાષાને ગૌરવ અપાવવાનું આખરે સૌ ગુજરાતીઓના હાથમાં છે. ગુજરાતમાં, ગુજરાતી તરીકે રેસ્ટોરાંમાં, બેંકમાં કે બીજી જાહેર સેવાઓની જગ્યાએ ગભરાતાં ગભરાતાં હિંદી- અંગ્રેજીમાં બોલવાને બદલે, છટાથી ગુજરાતીમાં બોલીને પણ ગુજરાતીનો મહિમા વધારી શકાય. સાહિત્યકારોની ઝુંબેશો કરતાં સામાન્ય લોકોનાં આવાં નાનાં પગલાં લાંબા ગાળે મોટો ફરક પાડી શકે છે. ૨૧ ફેબ્રુઆરીને (વિશ્વ માતૃભાષા દિન ઉર્ફે માતૃભાષા મહિમા દિનને) આ પાઠ યાદ કરવા માટે નિમિત્ત બનાવી શકાય.

( આખો લેખ વાંચવા અહીં ‘ક્લિક’ કરો. )

આ વિષય પર ઘણા સાહિત્યકારો, ભાષાશાસ્ત્રના જાણકાર વિદ્વાનો અને સાહિત્ય રસિક વ્યક્તિઓનાં વિચારો વાંચવાની તક પણ મળી છે. ઉર્વીશભાઈ ગુજરાતમાં રહે છે; અને પત્રકાર/ કટાર લેખક/ જાગૃત વિચારક હોવાના સબબે બહોળો અનુભવ અને પાકટતા ધરાવે છે. આથી એમના વિધાનોની પાછળ રહેલી પાયાની સચ્ચાઈ અસર કરી ગઈ. તેમનાં ઉપરોક્ત વિધાનોએ સાવ નવા જ વિચારો મનમાં ઉભરાવ્યા. આખી વ્યવસાયી જિંદગીમાં કેવળ અંગ્રેજીમાં જ વ્યવહાર કરનાર, આ જણ ગુજરાતી ભાષા વિશે કશુંક લખે; તે કેટલે અંશે ઉચિત છે, તે તો ખબર નથી. પણ એક ગુજરાતી તરીકે પેટમાં બળે; અને આ બ્લોગ જેવી પીઠિકા ( પ્લેટફોર્મ વધારે સમજાશે? ) પર હૈયા વરાળ કાઢે; તેને વાચકો દરગુજર કરે તેવી વિનંતી.

…………………………………

આખી જિંદગી અંગ્રેજીમાં જ કામ કર્યા છતાં, ગુજરાતીમાં લખતી વખતે અભિવ્યક્તિની જે મોકળાશ જણાઈ છે; તે અંગ્રેજીમાં લેખ લખતી વખતે કે ગુજરાતીમાંથી અનુવાદ કરતી વખતે નથી જણાઈ. વારે ઘડીએ એક શબ્દ લખી, યોગ્ય શબ્દ ગોતવા થિસોરસ વાપરવો પડ્યો છે. ગુજરાતીમાં તો ટપાક દઈને બરાબર બંધ બેસતો શબ્દ અંતરમાંથી ઊભરાઈ આવતો અનુભવ્યો છે.

પહેલી વખત ટ્રાન્સલીટરેશનની ટેક્નોલોજીથી કોમ્પ્યુટરના સ્ક્રીન પર ઊપસી આવતા ગુજરાતી અક્ષરો જોઈ નાચી ઊઠેલા આ ગુજરાતીનો અનેરો આનંદ એ એના કોશે કોશમાં વ્યાપી ગયેલી ગુજરાતીતા છે.   આ ઉન્માદ બીજા અનેકોએ પણ અનુભવેલો છે.

જ્યાં સુધી ઠેર ઠેર આવી ગુજરાતીતા અસ્તિત્વ ધરાવે છે; ત્યાં સુધી, ગુજરાતીમાં વિચારતા છ કરોડ લોકોની ભાષા લુપ્ત થઈ જશે; એ માન્યતા સ્વીકારવા મન માનતું નથી.

બીજી વાત…..

છેલ્લા ત્રણ ચાર વર્ષમાં ઇન્ટરનેટ અને બ્લોગના સાધનો વિના મૂલ્યે હાથવગાં થવાનાં કારણે, ગુજરાતી બ્લોગ જગત જેવી એક સાવ નવી જ હસ્તિએ/ ઘટનાએ આકાર લીધો છે. એકદમ સ્વયંભૂ આવેલો આ જુવાળ વેપારી અને પૈસાના પૂજારી તરીકે બદનામ ગુજરાતીઓ માટે અદ્ભુત છે.  ચોકસાઈથી ગણી ન શકાય એટલી મોટી સંખ્યામાં, બિલાડીના ટોપની જેમ, ગુજરાતી બ્લોગો અને વેબ સાઈટો અસ્તિત્વમાં આવ્યાં છે; ઉમેરાતાં જ જાય છે. લખાતા ગુજરાતી સાહિત્યની તવારીખમાં આ એક સાવ નવું નક્કોર અને તરોતાજા પ્રકરણ ખૂલી ચૂક્યું છે. પ્રકાશકોની તાતી તલવાર, જોહુકમી અને  વ્યાપારી ગણતરીઓથી  મુક્ત અને ખર્ચની ચિંતાથી મુક્ત આ માધ્યમના અનેક ફાયદા આ જણે જાતે અનુભવ્યા છે. ( આ અંગેના બે લેખ વાંચવા વાચકોને ભલામણ :       બ્લોગર : અક્ષયપાત્ર )

સામાન્ય જનતામાં વધતા જતા નેટ અને અને સેલ ફોનના ઉપયોગને નજરમાં રાખતાં આ માધ્યમ વધારે ને વધારે વિસ્તરતું જશે; એમ દેખાઈ રહ્યું છે. ન ઉવેખી શકાય તેવી આ એક ઘટના છે. પ્રજામાં આવેલ આમૂલ ક્રાંતિ જેવી આ ઘટના છે. એક નવો જ યુગ સ્થપાવાના એંધાણ આપતી આ ઘટના છે.

કામની ભાગાદોડીમાં, મુષક દોડમાં ફસાયેલ, વ્યસ્ત યુવા પેઢી આમાં સામેલ છે;  તો મારા જેવા નિવૃત્ત અને ઘરકામ કરતી ગૃહિણી પણ છે; અને ઉર્વીશભાઈ જેવી  સાહિત્ય સાથે સંકળાયેલી જાણીતી વ્યક્તિઓ પણ છે. અરે! ગુજરાતના મુખ્ય પ્રધાન પણ આ હરણફાળમાં સામેલ છે. આને પ્રતાપે ગુજરાતી ભાષાનું ગૌરવ વધવાનું જ છે એમ કહું; તો એ આ બ્લોગરનો મિથ્યા આશાવાદ કે તુક્કો ન ગણતા. ભાષાની સેવા આ માધ્યમ દ્વારા નિઃશંક થઈ રહી છે/ થવાની છે ; તે હકીકત છે.

જે ભય સૌને છે; તે

• ગુજરાતીની ઘટતી જતી પ્રતિષ્ઠાનો છે.
• બોલાતી ગુજરાતીમાં વધતા જતા અંગ્રેજી શબ્દોના પ્રદૂષણનો છે.
• લખાતી ભાષાની અશુદ્ધતાનો છે.
• અંગ્રેજી માધ્યમની વધતી જતી ઘેલછાનો છે.

આ ભય અકારણ નથી. પણ તેનો ઉકેલ સરકારી રાહે આવશે કે માત્ર સાહિત્યકારો, ભાષાશાસ્ત્રીઓ કે સાહિત્ય રસિકો જ લાવી શકે તે માન્યતા ભૂલ ભરેલી છે. કારણકે, આ વિકૃતિઓનું મૂળ બદલાતા સામાજિક મૂલ્યોમાં છે. સમાજ જો આ બાબત જાગૃત બનશે તો આપોઆપ ગુમાતી જતી પ્રતિષ્ઠા ફરીથી હાંસલ કરી શકાશે.

ઉર્વીશભાઈના લખાણનો આ પ્રાણ છે; આ એનો ધબકાર છે. અને આથી જ એ લખાણ આ સામાન્ય માણસના અંતરના તારને ઝણઝણાવી ગયું. પણ કામની વાત એ છે કે,

આપણે સહુએ  – સાહિત્યકારો, ભાષાશાસ્ત્રીઓ કે સાહિત્ય રસિકો  સમેત સહુએ –  આ બાબત શું કરી શકાય તે વિચારવાનું છે.

બ્લોગીંગ ઉપરાંત મને એક બે બાબત સૂઝી છે, જે નીચે રજૂ કરું છું –

• નાનાં નાનાં જૂથો ‘પુસ્તક વાંચન ક્લબો’ બનાવી શકે; જેમાં અનુકૂળતા મુજબ, મહીને એક, બે કે ચાર વખત ગમેલાં વાંચનનું આદાન પ્રદાન કરી શકાય. મિત્રો અને સગાં સંબંધીઓને એમાં સામેલ થવા    ઉત્તેજિત કરી શકાય.
• સાહિત્ય રસિક જનતા દીન-બ-દીન વધતી જાય છે. ભરચક હોલોમાં યોજાતા ગુજરાતી ગીતોના અને કાવ્યપઠન/ મુશાયરાના કાર્યક્રમો હવે વાસ્તવિકતા બની ગયા છે. આવા સૌ સજ્જનો અને સન્નારીઓ  સામાન્ય જનતા માટે ‘સાહિત્ય પર્વ’ યોજી શકે. સોસાયટીઓના  ઓપન પ્લોટોમાં ભજન /કીર્તન/ કથાની જેમ લોકપ્રિય લેખકોનાં (હાસ્ય લેખકોથી શરૂઆત કરીને) વ્યાખ્યાનો યોજી શકાય. સો સો રૂપિયાની ટિકિટો ખર્ચી, નિજાનંદ મેળવતો વર્ગ હવે નાનો સૂનો નથી જ. આ વર્ગ ધારે તો જનતામાં વાચન રસ કેળવી શકે; બને તેટલી ‘ ગુજરાતી’ ગુજરાતી બોલાતી કરી શકે.

વાચકોને વિનંતી કે આવાં બીજાં શાં પગલાં આપણે  ભરી શકીએ તે વિચારી અહીં સૂચવે.

આપણા સહુના પ્રયત્નોથી ‘ બોસ! જરા આમાં લૂક ઇન્ટુ કરી લે જે ને.’ બોલનાર જણને ,‘ભાઇ, જરા આટલું જોઇ જજે ને.’ બોલતો કરી શકીએ, તો ગુજરાતીની મોટી સેવા થશે.

અરે! આપણે પોતે જ પોતાનાથી આવી શુભ શરૂઆત કરીએ તો?