દીલ્હી તુટ્યું – એક યાદગીરી

      જયેશ ! મુંબાઈના તમારા એક રુમ રસોડાના મહેલમાં અને માતા પીતાની છત્રછાયામાં તમે બાદશાહી ફરમાવી રહ્યા છો. તમારા ભાઈ ( પીતાજી જ તો ! ) જુની ફીલ્મોનાં ગીતોના શોખીન છે. ટેપ રેકોર્ડરની લક્ઝરી હજુ તમારા જીવનમાં પ્રવેશી નથી. રેડીયો પરથી પ્રસારીત થતો, જુનાં ગીતોનો એક પણ કાર્યક્રમ તમારા ભાઈ છોડતા નથી.

    તમે પણ એ વારસાગત રંગે રંગાયેલા છો. બધા હીન્દી શબ્દોના અર્થ સમજવા જેટલા શીક્ષણના સ્તરે તમે હજુ પહોંચ્યા નથી. પણ એ લય ઉપર ભાઈની જેમ તમે પણ ઝુમી ઉઠો છો. ‘પંકજ મલીક’ કશાકનો માલીક છે, તેમ જ તમારું માનવું છે! મહમ્મદ ‘રફી’ છે કે ‘ફરી’ છે , એ અસમંજસ તમને હમ્મેશ રહ્યા કરે છે! ‘સાયગલ’ ને તમે એક જાતની સાયકલ જ દ્રઢ પણે માનો છો!

    અને તે દીવસે એ મહાન ગાયકનું એ અતી મહાન ગીત તમે પહેલી જ વાર સાંભળો છો. તમે એકદમ ગભરાઈ જાઓ છો; અને રેડીયો ફટાક દઈને બંધ કરી દો છો.

    તમારા ભાઈ રેડીયો બંધ થયેલો જોઈ એકદમ ધસી આવે છે; અને તમારી ખબર લઈ નાંખે છે. તમે રડમસ ચહેરે તમારી આશંકા ભાઈને સમજાવવા પ્રયત્ન કરો છો. “ દીલ્હી તુટી ગયું. હવે મુંબાઈનો વારો આવશે તો?” – તમારા મુખમાંથી તુટક તુટક વચનો સરી પડે છે.

     ભાઈ એકદમ હસી પડે છે, અને પ્યારથી તમને એ ગીતનો અર્થ સમજાવે છે.

     એ ગીત છે –

’हम जीके क्या करेंगे, जब दिल ही तुट गया|‘

     તમારા ભાઈ તમને ‘દીલ હી’ અને ‘દીલ્હી’ વચ્ચેનો ફરક દીલથી સમજાવે છે. કોઈ અમંગળ ઘટના બની નથી એની ખાતરી થતાં; તમારા વદન-કમળ પરનો ઘટાટોપ ઓસરી જાય છે અને બધી મુરઝાયેલી પાંદડીઓ નવપલ્લવીત બની જાય છે! તમે પણ એ ગીત દીલ દઈને લલકારવા માંડો છો.

      એ યાદગાર ઘટના બાદ તમને પણ સાઈગલ, સાયકલ જેવો પ્યારો થઈ જાય છે.

      હવે તો તમારી પાસે કેસેટ કે સીડી તો શું; આઈપોડ પણ છે, અને આઈફોન આવી જવાની શક્યતાય છે જ તો ! પણ ગમે તે સાધન હોય; એ અમર ગાયકનું એ અમર ગીત તમે વારંવાર સાંભળતાં હજુ યે ધરાતા નથી.

      જો કે કાનના પડદા ફાડી નાંખે તેવા પોપ ગીતોના શોખીન- તમારા દીકરાના ચીત્તમાં ‘સાયગલ’ ના ગીતો માટે પ્રેમ શી રીતે પેદા કરવો ; એ સમસ્યાનો ઉકેલ તમે હજી શોધી શક્યા નથી.

જ. ઉ.

      જયેશ!  તમે આઠ વરસના બાળક છો. પણ બધા બાળકો કરતાં તમે થોડા જુદા છો. તોફાન, મસ્તી, મારામારી, ભાંગફોડ એ તમારો ચાનો પ્યાલો નથી! તમે થોડા ધીર ગંભીર પ્રકૃતીના છો. તમે થોડા ફીલસુફ, થોડા અંતર્મુખી છો ; અને છતાં સાવ બાળક પણ છો જ. એ જ તો તમારા જીવનનું પ્રધાન તત્વ રહ્યું છે ને? તમને હમ્મેશ ચોપડીઓ સાથે સારો નાતો રહ્યો છે – સીવાયકે, ચોપડાં ફાડવાનો!

     અને તે દીવસે મુંબાઈના તમારા એક રુમ અને રસોડાના મહેલમાં, તમારા ભાઈ ( પપ્પા કે ડેડી જ તો! ) હીસાબ બરાબર રાખવાના અતી ઉત્સાહમાં, લાલ રંગના ચોપડા લઈ આવે છે. આઠ વરસની તમારી કાયા અને તમારું મન, બહુ જ કુતુહલથી આ નવી સામગ્રી તરફ આકર્ષાય છે. તમે એ મહાન ગ્રંથો ધ્યાનપુર્વક નીહાળી રહો છો. બાળસુલભ લાલ રંગનું આકર્ષણ અને તેની જાડાઈ તમને એમની તરફ ખેંચી રાખે છે. પણ ભાઈની આમન્યા અને ડર તમને એને અડવામાંથી પણ ખાળે છે. તમે રમતમાં જીવ પરોવો છો, પણ ધ્યાન તો એ મહામુલી, નવી સંપદામાં જ છે. કુટુમ્બની મહામુલી સંપદાનો હીસાબ રાખવાનું ભાઈનું એ પહેલું પગથીયું છે, એનો તો તમને ક્યાંથી ખ્યાલ જ હોય? પણ એ લાલચોળ, પાકા પુંઠાના ચોપડાની કોઈ છુપા ખજાનાનો કેવોક નકશો આપેલો છે; એ જાણવા તમે આતુર છો.

     અને તમે જેની બહુ આતુરતાપુર્વક રાહ જોઈ રહ્યા હતા, એ ક્ષણ આવી પહોંચે છે. ભાઈ તો આખા દીવસના થાક્યા પાક્યા એમના એકના એક બેડરુમમાં સુઈ ગયા છે. બા તો બીચારી એના ઘરકામના ઢસરડામાંથી ક્યાં તમારું ધ્યાન રાખવા નવરી છે. અને આમેય એને ચોપડા સાથે બારમો ચન્દ્રમા! તમારી પોતાની નીરાંતની આ ક્ષણોમાં તમે એ ચોપડાના લાલ ચોળ પુંઠા પર મમતાથી હાથ ફેરવો છો.

     હવે તો બા પણ સુવા જતી રહે છે; અને એ મુલ્યવાન ચોપડો તમારા પુરા ભોગવટામાં આવી જાય છે. નવા બાઈન્ડીન્ગ, અને નવા નક્કોર કાગળની મનલોભક સુવાસ તમારી કલ્પનાના ઘોડાઓને બહેલાવે છે. કોલમ્બસને કેરીયીબન ટાપુની ધરતી દેખાઈ અને તેની ઉપર પહેલી વાર તેણે પગ મુક્યો હશે; ત્યારે જે આનંદ એને થયો હશે; એવો જ કોઈ અપ્રતીમ આનંદ તમને એ ચોપડાનું પહેલું પાનું ખોલતાં થાય છે.

      અને એક સંશોધકની આગવી અદામાં તમે આગળ વધો છો. અજાણ્યા ભયો અથવા આશ્ચર્યોથી સતેજ રહેવા, એકે એક ડગલું ગણી ગણીને ભરતા સાહસીકની જેમ તમે એક પછી એક પાનાં ફેરવો છો. પણ સાવ રેતાળ, રેગીસ્તાન જેવા અને નકરી માહીતીથી ભરેલા એ પાનાંઓમાં તમારો માનીતો કોઈ અડુકીયો, દડુકીયો કે મીયાં ફુસકી નજરે ચઢતો નથી! નવી ઉપજેલ એ નીર્ભ્રાન્તીની ક્ષણોમાં, સાવ કોરી સ્લેટ જેવા નવા પ્રદેશ – અરે! ભુલ્યો – નવા પાનામાં, તમે પદાર્પણ – અરે! અંગુલી પ્રસ્થાન – કરો છો! 

     અને લો! આ મહાન શોધ તમને હાથવગી બની જાય છે. નવા નવા સાંપડેલા અક્ષરજ્ઞાનના પ્રતાપે તમારું ધ્યાન બે અત્યંત લોભામણા અને ચીત્તાકર્ષક અક્ષરો ઉપર કેન્દ્રીત બને છે.

જ અને ઉ

    તમારા કોરી સ્લેટ જેવા બાળમાનસને હીસાબના કે જીવનના જમા ઉધાર શું એની કશી જ ગતાગમ નથી. પણ તમને આ અક્ષરોનો એક જ અર્થ ખબર છે –

    જયેશ અને ઉમાકાન્ત …  તમે અને તમારા ભાઈ !

   અને આ મહાન શોધ તમારા સમગ્ર હોવાપણાને ઉત્તેજીત કરી દે છે. તમારું સમગ્ર અસ્તીત્વ આ બે મહામુલા અક્ષરો દ્વારા ઘોષ પ્રતીઘોષ કરતું રહે છે. અને એ મહાનાદથી અભીભુત થયેલા તમે પાને પાને, બાજુમાં પડેલી પેનના સહારે, તમારા ગરબડીયા હસ્તાક્ષરોમાં એ અમર અક્ષરોનો વીસ્તાર કરી પહેલું કોરું પાનું ચીતરી નાંખો છો.

જમણા પાને –  જયેશ ઉમાકાન્ત
અને ડાબા પાને –   જયેશ ઉપાધ્યાય.

     સંશોધકને પણ શરમાવે એવી તમન્ના, ખંત અને ધીરજથી; અને એક વીજેતાની અદાથી, સુવર્ણાક્ષરે નહીં તો વાદળી અક્ષરો વડે, તમે પહેલેથી શરુ કરીને છેલ્લા પાના સુધીના એ વણખેડાયેલા દરેકે દરેક પ્રદેશને તમારા આ મહાન નામો વડે સર કરી લો છો. ભાઈની આ બધુ કરવાની જવાબદારીમાં તમે તમારા શ્રમનો ફાળો આપ્યો છે તેવો છુપો અને કાલ્પનીક આનંદ પણ ઉપજી ચુક્યો છે. મોડી રાતે આ પરીશ્રમથી સાંપડેલ પરીતોષના ભાવમાં પરીઓ અને રાજકુમારના દેશમાં છેવટે તમે સરી પડો છો.

     અને દુઃસ્વપ્નની જેમ, સવારમાં તમારી જે ધોલાઈ થાય છે તે તો તમે ક્યાંથી વીસરી શકો તેમ જ છો? એ વણખેડાયેલા પ્રદેશો, એ પરીઓ, એ રાજકુમારો, એ અવનવા સાહસો, સઘળાં ધુમ્મસની જેમ વીખેરાઈ જાય છે. તમે ઠોસ ધરતી પર આવીને અડબડીયાં ખાતાં ‘તીસરી કસમ’ ખાઓ છો કે, લાલ ચોપડાના એ પ્રદેશોમાં કદી ફરી પગ ન મુકવો – તમારા મહાન નામને કદી એ છેતરામણા પ્રદેશોમાં મહાલીને અભડાવવું નહીં.

      અને ત્યારથી તમારા હોવાપણામાં હીસાબ માટેની અપ્રતીમ અસુયા અને પોતીકો અને પનોતો પુર્વગ્રહ જન્મ લઈ લે છે.

જયેશભાઈનો બ્લોગ 

મુંબાઈમાં રાતે ચા!

     જયેશ, તમે મુંબાઈના તારદેવ વીસ્તારમાં રહો છો. દરરોજ સાંજે તમારા બીજા બે દીલોજાન મીત્રો સાથે મળવાની તમને આદત છે. તમે ત્રણે મીત્રો ન મળો તો એકેયને ચેન ન પડે એવી ગાઢી એ બીરાદરી છે. બસ સ્ટેન્ડ ઉપર કે કોઈ બંધ દુકાનના ઓટલા ઉપર તમારી ત્રણેની જુગલબંધી રોજ જામતી હોય છે. અલકમલકની વાતો અને ગપાટામાં ક્યાં સમય પસાર  થઈ જાય છે;  તેની એકેયને ખબર પડતી નથી.  

     ભારતના પ્રધાનમંત્રી કે રાજ્યના મુખ્ય મંત્રી કારભાર ચલાવવામાં શું ભુલ કરી રહ્યા છે; એ તમે બહુ ગંભીરતાથી ચર્ચો છો. અથવા ક્રીકેટની ટેસ્ટ મેચમાં કોને કેપ્ટન બનાવવામાં આવે, તો ભારતની ટીમ કાંઈક ઉકાળી શકે;  તે તમારા એ લંબુ મીત્રને બરાબર ખબર છે. વળી કો’ક વાર મીનાકુમારી અને હેમા માલીની એ બેમાંથી વધારે સૌન્દર્યવાન કોણ ? એ બાબતમાં તમારા ત્રણેના પોતપોતાના ખયાલો હોય છે. પણ કદી આ મતભેદોએ તમારી મીત્રતાને ઉની આંચ આવવા દીધી નથી. બધી બાબતમાં અચુક મતભેદ હોવા છતાં, મીત્રતા ટકાવવાની આ બાબતમાં તમે ત્રણે હમ્મેશ એકમત હો છો!

   અને તે દીવસે આવી જ કોઈ ચર્ચામાં ગળાડુબ તમે ત્રણેએ બસ સ્ટેન્ડ પર આવતી છેલ્લી બસને વીદાય આપી દીધી   છે. પણ તમારી વાત એક એવા અગત્યના ત્રીભેટે આવીને ઉભેલી છે કે, તે મહત્વનો નીર્ણય અને એકવાકયતા સાધવાનું  અત્યંત જરુરી બની ગયેલું છે. આમ ન થાય તો વીશ્વશાંતી જોખમમાં મુકાઈ શકે છે!  કદાચ આવતીકાલ સવારે અણુયુધ્ધ પણ છેડાઈ જાય એવી આ ગહન બાબત છે! રોજના નીયમ પ્રમાણે ત્રણમાંથી એક પણ, ‘ જવા દો ને યાર, હવે કાલે વાત.’ એમ આળસ મરડીને બોલવા તૈયાર નથી. ખરેખર કોઈ ગંભીર બીના ઘટવાની છે.

    અને એમ જ બને છે !!!

    હવે રાતના એક વાગી ગયો છે. આ ગહન પ્રશ્નનો ઉકેલ લાવવા, ચાનો એક કપ તમને ત્રણેય જણને બહુ જરુરી લાગે છે. તમે સામેની ફુટપાથ પરની એક દેશી હોટલના સહારે જવાનું સર્વાનુમતે નક્કી કરો છો. કમ સે કમ આ એક બાબતમાં તમારી ત્રણે જણની વચ્ચે એકવાક્યતા સધાઈ ગઈ છે. તમે ત્રણેય મીત્રો એ દુકાન બંધ થાય તે પહેલાં, ચાનો  ઓર્ડર આપવા ઝડપથી એ તરફ પગલાં માંડો છો.

   અને તમને આવતા જોઈ એ શાણો હોટલમાલીક દુકાનનું અડધું પાડેલું શટર પાછું ખોલી દે છે. માત્ર કાઉન્ટર પરની એક જ લાઈટ ચાલતી હતી, એની જગ્યાએ આ ત્રણ મહાનુભાવો પાસેથી છેલ્લો વકરો કરી લેવાની લાલચમાં બીજી ત્રણ લાઈટો ચાલુ કરી, એ તમારો ભાવભીનો સત્કાર કરે છે. ચા બનાવવાનો પ્રાયમસ ક્યારનોય ઠંડો પડી ગયેલો છે. ચા બનાવવાનું તપેલું પણ ઉડકાઈને ચકચકાટ અભરાઈને શોભાવી રહ્યું છે. ભજીયાની કઢાઈ પણ ક્યારનીય ઠંડી પડી; કાલ સવાર સુધીની નીંદરમાં ટુંટીયું વાળીને સુતી છે.  બીસ્કુટના પડીકાં અને પાંઉ કાચની પેટીમાં બંધબારણે આરામ ફરમાવી રહ્યાં છે.

    અને તમે ત્રણ ‘આશા ભર્યાં તે અમે આવીયાં.. ‘ એ મુડમાં હરખભેર હોટલની પાટલી પર સામસામા બીરાજો છો. માલીક મહાશય આંખો ચોળતા રસોઈયાને સાબદો કરે છે; અને થડા પરથી ઓર્ડર લેનાર હોટલ-બોયને હાક મારી બોલાવે છે;  અને તમારી પાટલી તરફ મહાન આશા સાથે મોકલે છે.

    એક મહાન પ્રશ્નની ચર્ચા કરનાર અતી- મહાન વ્યક્તીઓની ટોળીના મુખીયા તરીકે ઓર્ડર આપવાની તમારી જવાબદારી અદા કરવા તમે પ્રવ્રુત્ત બનો છો. અને જયેશ! તમારા મુખમાંથી વાણી સરી પડે છે,  ” ત્રણ કટીંગ…” અને એક કટીંગના દસીયા લેખે ત્રીસ પૈસા તમારા ખીસ્સામાં છે કે નહીં તેની ખાતરી તમે કરી લો છો.

    અને ત્યાંજ  વીશ્વશાંતી તો નહીં, પણ રાતના એક વાગે એ સુમસામ  હોટલની શાંતી તો જરુર જોખમાય છે. બોમ્બ ધડાકો થવાનો હોય એમ હોટલમાલીકના મુખમાંથી એક નોન-પાર્લામેન્ટરી ગાળ સરી પડવાની તૈયારીમાં છે. પણ કાયમ માટે આ બહુ મુલ્યવાન ઘરાક ન ગુમાવવાની લાલચ અને ગરજમાં, શાણા વેપારી તરીકે તે તમને ‘ ત્રીસ પૈસાની, ત્રણ કટીંગ ચા રાતના એક વાગે’ બનાવવાની તેની અશક્તી સમજાવે છે; અને આવતીકાલે સવારે જરુર પધારવાનું પ્રેમભર્યું ઈજન આપે છે.

    તમે ત્રણે પરીસ્થીતીની ગંભીરતા સમજી, ચા મેળવવાની લાલચ રોકી, આ બાબતમાં આગળ ચર્ચા કરવાનું કે હોટલમાલીક સાથે  જીભાજોડીમાં ઉતરવાનું ટાળી, દુકાનનાં પગથીયાં ઉતરી જાઓ છો. ‘ કરું ક્યા, આશ નીરાશ ભયી.’ એમ મનમાં ગણગણતાં તમે ઘર ભણી પ્રયાણ આદરો છો.

   અને વર્શો વીતી ગયા બાદ પણ, જ્યારે તમે ત્રણે મીત્રો મળો છો; ત્યારે એક વાગ્યાની  એ ત્રણ કટીંગ ચાના ઓર્ડરને યાદ કરી મુક્ત મને હસી લો છો. પંચતારક હોટલમાં રાત્રે એક તો શું? – બે કે ત્રણ વાગે પણ તમે કોફી શોપમાં ચા-કોફી પીવા હવે શક્તીમાન છો. પણ એ કટીંગ ચાની મસ્તી એમાં ક્યાં?

      એ હોટલમાંથી એક વાગે માનભેર વીદાયમાન પામવાની યાદ તાજી કરીને તમારા મુખમાંથી શેર અચુક સરી પડે છે ….    ‘ગાલીયાં ખાકર ભી બેમજા ન હુઆ. ‘ 

—————————

જયેશ ભાઈના પોતાના શબ્દોમાં ….

       આ ઘટનામાં તમને રસ પડે ન પડે પણ અમે ત્રણ મીત્રો આજે પણ આ ઘટના યાદ આવે ત્યારે હસીએ છીએ. આ વાત અમે કોલેજમાં હતા ત્યારની છે મધ્યમવર્ગીય દોસ્તો મુંબઇના તારદેવ વીસ્તારમાં રહેતા હતા એક વાર બસસ્ટેંડ પર વાતો વાતોમાં રાતના એક વાગી ગયો. ખબરજ ન પડી. ઘર તરફ જતાં જતાં એક ચાની હોટલ ખુલ્લી જોઇ, અંદર ગયા અને રોફથી ત્રણ કટીંગ ચા મંગાવી. એ વખતે ચા વીસ પૈસામાં ફુલ, અને દસ પૈસામાં કટીંગ મળતી હતી. 

      હોટલ વાળા એ અમને ત્રણેયને ખખડાવી બહાર કાઢી મુક્યા હતા. હા! રીતસરના બહાર કાઢી મુક્યા હતા. આજે પંચતારક હોટલમાં બેસીને ચા પી શકીયે છીએ; પણ એ મજા નથી, જે કટીંગ પીવામાં હતી. અને એ મનસ્થીતી આજે ક્યાંથી લાવવી એ સવાલ પણ ઘણી વેળા ખુદને કરતા હોઇએ છીએ !

—————————–

તેમના બ્લોગની મુલાકાત જરુર લેજો …

http://jayeshupadhyaya.wordpress.com/

—————————–

     અને છેલ્લે … તમને જો રાતે એક વાગે ચા પીવાની આ વાત ગમી હોય; અને તમારા પણ આવા કોઈ દીલ ધડકાવનાર અનુભવની વીશ્વ ગુર્જરીને લ્હાણી કરી ‘ ગમતાંનો ગુલાલ’ કરવો હોય તો, તમારા અનુભવ જરુર  મોકલી આપશો.

     તેમનેય   રાતના એક કે બે વાગે  પણ ‘ ગદ્યસુર’ ઉપર સ્થાન આપવામાં આવશે!

તરસ – જયેશ ઉપાધ્યાય

એક ચાંગળુ આપણો સમય
ને જીદંગી બેહીસાબ તરસ.

યાદોં,  સ્મૃતી, અતીત સાવ નકામું
ફાટેલી આંખોમાં ખ્વાબ તરસ.

તને મોકલી અનરાધાર હેલી
ને આવે તારો જવાબ તરસ.

જીવાતા શ્વાસોનો આ દબદબો
ને આપણો અસબાબ તરસ.

– જયેશ ઉપાધ્યાય