ભુલાઈ ગયેલા સ્વાતંત્ર્ય યુદ્ધના સેનાધિપતિ

ઈ-વિદ્યાલય માટે એક પ્રેરક વ્યક્તિ  ડો. સુભાષચન્દ્ર ઝાના વિડિયો યુ-ટ્યુબ પર શોધવા જતાં,……

ભારતના સ્વાતંત્ર્ય યુદ્ધના
ભુલાઈ ગયેલા સેનાધિપતિ
 સુભાષચન્દ્ર બોઝ ની
આ ફિલ્મ હાથમાં આવી ગઈ. 

કોઈ પણ ભારતવાસીનું મસ્તક જેમનાં દેશદાઝ અને સ્વાર્પણ માટે  ઝૂકી જાય તેવા એ મહા પુરૂષની એ ફિલ્મ આ રહી….

ત્રણ કલાક લાંબી છે – પણ આ ફિલ્મ જરૂર જોજો

પિરામીડોના દેશમાં, ભાગ -૬; રોઝેટા શીલાલેખ ( Rosetta stone)

       આખીયે આ લેખ શ્રેણીનું ઉદ્‍ભવસ્થાન છે – આ જણનો પુરાતત્વકીય અને ઐતિહાસિક સાહિત્યમાં વાંચનનો રસ. અહીંની નવરાશ અને સમયની મોકળાશનો ભરપટ્ટે ઉપયોગ આ દિશામાં કર્યો છે; અને હાલની આંતરયાત્રા તરફ ઢળતી મનોવૃત્તિ છતાં એ રસને હજી નાબૂદ કરી શક્યો નથી. કદાચ એ યાત્રામાં આગળ વધતાં એ ઝરણાં સૂકાઈ જાય અથવા કોઈ ધસમસતી નદીમાં ભળી જાય; એમ બને. પણ હાલ તો એનાથી મનોમય કોશને મળતા આનંદને સંતોષવાની વૃત્તિ ટકેલી છે – એ હકીકત છે!

—————

      આ વૃત્તિના પ્રતાપે, ઇજિપ્તની ૫૦૦૦ વર્ષ જૂની સંસ્કૃતિ માટે હમ્મેશ લગાવ રહ્યો છે. ઈતિહાસ, સમાજ જીવન, આધિભૌતિક માન્યતાઓ – ખાસ તો મરણોત્તર જીવન અંગેની માન્યતાઓ – આ બધા એટલો તો વાંચનરસ જગાડતા રહ્યાં છે કે, એ પ્રેરણાના આધારે, અને નેટમિત્ર મુર્તઝા પટેલ કેરોમાં રહેતો હોવાના એક આશા તાંતણે, કેરો જવાની હિમ્મત કરી; અને આ પ્રવાસ યોજાઈ ગયો. આખાયે પ્રવાસ દરમિયાન ઇજિપ્તના સામ્પ્રત લોકજીવનમાં સૌથી વધારે રસ પડ્યો. ઈતિહાસમાં બહુ ઓછો. પણ ઇતિહાસ અને પુરાતત્વની બાબતોમાં જો એક ખાસ ચીજ આ જણના માનસને સૌથી વધારે ઉત્તેજિત કરી ગઈ હોય તો તે છે –

રોઝેટા શીલાલેખ (અંગ્રેજીમાં એને રોઝેટા સ્ટોન કહે છે.)

        ઇજિપ્તના મ્યુઝિયમમાં પ્રવેશતાં જ એનો ફોટો મૂકેલો છે. પણ એ અસલી શીલાલેખ તો બ્રિટીશ મ્યુઝિયમમાં સંગ્રહાયેલો છે. ૧૭૯૯ની સાલમાં અલ–રશીદ ( ફ્રેન્ચ નામ ‘રોઝેટા’) નામની જગ્યાએ, નેપોલિયનની સેનાએ એ ગોતી કાઢેલો અને એલેક્ઝાન્ડ્રિયામાં સાચવી રાખેલો. પણ નેપોલિયનની હાર થતાં, યુદ્ધ પછીની સંધિના એક ભાગ રૂપે, ઈ.સ. ૧૮૦૧થી એ બ્રિટીશ મ્યુઝિયમની માલિકીમાં આવ્યો હતો. અને ત્યારથી તે ત્યાં સચવાયેલો પડ્યો છે.

      ભાષાશાસ્ત્રીઓ માટે તે રસનો વિષય બની ગયો હતો; અને એ સાવ વ્યાજબી હતું.

    સૈકાઓથી બદલાતી રહેલી શાસન વ્યવસ્થા અને તેના સ્થાપિત હિતોના પ્રતાપે ઇજિપ્તની મૂળ બે જાતની ભાષાઓ (હિરિયોગ્લિફ– શાસ્ત્રીય જે મંદિરો, પિરામીડો વિ. સ્થાપત્યોમાં વપરાતી હતી અને બીજી – ડેમોનિક,  જે સામાન્ય વ્યવહારમાં) તે સાવ ભૂલાઈ ગઈ હતી. પ્રાચીન ઇજિપ્તના સમાજમાં લેખન જ્ઞાન એક બહુ જ નાના વર્ગ પૂરતું મર્યાદિત હતું; અને તેનો ઉપયોગ માત્ર સમાજના ઉપલા થર માટે જ  મર્યાદિત હતો. એ થર સત્તાની સાઠમારીમાં સ્વાભાવિક રીતે નષ્ટ થતો ગયો. ઈ.સ. પૂર્વે ૩૩૨ માં સિકંદરના વિજય બાદ, ઇજિપ્તમાં ગ્રીક શાસનનો  ઉદય થયો હતો, પણ એ ઉપલો સ્તર સત્તા પર ન હોવા છતાં અસ્તિત્વમાં હતો; અને બન્ને ભાષાનો ઉપયોગ જારી રહ્યો હતો. આ જ કારણે ૧૩ વર્ષની ઉમ્મરના ટોલેમી-પાંચમાએ એ વર્ગને વિશ્વાસમાં જાળવી રાખવા, પોતે કરેલાં મહાન કાર્યોનુ વર્ણન – (ખાસ કરીને ઇજિપ્તનાં પ્રાચીન મંદિરોનું રક્ષણ) અને એને લગતાં ફરમાનો  એમાં કરેલાં છે.

       મહત્વની વાત એ હતી કે, એ શીલાલેખ પર આખું ફરમાન ત્રણ ભાષાઓમાં કરવામાં આવેલું હતું – ગ્રીક, અને ઇજિપ્તની બે ભાષાઓ – હિરિયોગ્લિફ અને ડેમોનિકમાં.

      પછી તો ગ્રીક સત્તાનો અસ્ત થયો અને ક્લિયોપેટ્રા અને એન્થનીની હાર થતાં, ઇજિપ્ત રોમન શાસન હેઠળ આવ્યું. રોમનોને ઇજિપ્તની સંસ્કૃતિમાં કોઈ રસ ન હતો; અને સમાજના ઉપલા થરને રાજી રાખવાનો સહેજ પણ ઇરાદો ન હતો. આથી ધીરે ધીરે આ ભાષાનો વપરાશ ઘટતો ગયો. ઈ.સ. ૪૦૦ બાદ આ બન્ને ભાષાનાં ઉપયોગ અને જાણકારી સાવ લુપ્ત થઈ ગયાં. એ મૃત ભાષા બની ગઈ. એટલે સુધી કે,  બોલચાલમાં પણ એનો વપરાશ બંધ થઈ ગયો. એ વખતની લોકકથાઓ, વાયકાઓ, ધાર્મિક માન્યતાઓ  વિ.  પણ લોકમાનસમાંથી ભુલાઈ ગયાં.

       એ રોમન શાસન પણ જતું રહ્યું; અને અરબો અને તુર્કોના શાસનકાળમાં એ ભાષાઓ જાણવા માટે કોઈ ઉત્સાહ ન હતો.

      થોમસ યન્ગ નામના એક ભૌતિક્શાસ્ત્રીના ધ્યાનમાં આ શીલાલેખના ગ્રીક ભાગમાં ટોલેમીનું નામ લખેલું છે; એ વાત સૌથી પહેલી વાર આવી. આના પરથી પ્રેરણા લઈ ફ્રેન્ચ ભાષા શાસ્ત્રી જિન ( ફ્રેન્ચ ઉચ્ચાર –જ્યાં) ફ્રેન્કોઈસ કેમ્પોલિયને  ક્ર્મ બદ્ધ રીતે, અથાક મહેનતથી ગ્રીક અને ઈજિપ્તની એ બે લીપીઓ વચ્ચેનો સંબંધ ઉકેલ્યો.

     ત્યાર બાદ અનેક વિદ્વાનો માટે એક નવા જ શાસ્ત્રના દરવાજા ખૂલી ગયા; અને ધીમે ધીમે ‘ઇજિપ્તોલોજી’ અસ્તિત્વમાં આવી. આના પ્રતાપે હજારો સ્થાપત્યોમાં અકબંધ કોતરાયેલી, પ્રાચીન ઇજિપ્તના ઈતિહાસની તવારીખ જાણવા મળી. આટલી જૂની સંસ્કૃતિની અકબંધ માહિતી હવે પ્રાપ્ત છે- જે કદાચ જગતની બીજી કોઈ સંસ્કૃતિ માટે ઉપલબ્ધ નથી.

[ વિશેષ માહિતી માટે અહીં ‘ક્લિક’ કરો .]

      ભાષા માનવ સમાજ માટે કેટલું અગત્યનું સાધન છે; એનું રોઝેટા શીલાલેખ નક્કર ઉદાહરણ છે.   

      અને હવે તો ‘રોઝેટા સ્ટોન’ શબ્દ ન ઉકેલી શકાય એવી સમસ્યાઓના ઉકેલ માટેનો એક પર્યાય બની ગયો છે.  વિશ્વની અનેક ભાષાઓ શીખવા માટેના એક સોફ્ટવેરનું નામ પણ ‘રોઝેટા સ્ટોન’ છે!

—————-

જો આ લેખમાં તમને રસ પડ્યો હોય તો આવા બીજા  પુરાત્વકીય લેખો આ રહ્યા…

1. એક મંદીરની શોધમાં – ભાગ -1
2. એક મંદીરની શોધમાં – ભાગ-2
3. એક મંદીરની શોધમાં ભાગ -3

——————————–

1. ટાઈગ્રીસને તીરે, ભાગ – 1
2. ટાઈગ્રીસને તીરે, ભાગ -2
3. ટાઈગ્રીસને તીરે, ભાગ -3

Appointing the first Indian Army Chief

આ વાત સાચી છે કે નહીં, તે જણાવવા કેપ્ટન નરેન્દ્રને વિનંતી.

પણ આને કહેવાય……

ભારતીય જુસ્સો

After getting freedom, a meeting was organized to select the first General of Indian Army. Jawahar Lal Nehru was heading that meeting.
Leaders and Army officers were discussing to whom this responsibility should be given.

In between the discussion Nehru said, “I think we should appoint a British officer as a General of Indian Army as we don’t have enough experience to lead the same.

“Everybody supported Nehru because if the PM was suggesting something, how can they not agree?

But one of the army officers abruptly said, “I have a point, sir.”

Nehru said, “Yes, gentleman. You are free to speak.”

He said ,”You see, sir, we don’t have enough experience to lead a nation too, so shouldn’t we appoint a British person as first PM of India?”

The meeting hall suddenly went quiet.

Then, Nehru said, “Are you ready to be the first General of Indian Army ?”

He got a golden chance to accept the offer but he refused the same and said, “Sir, we have a very talented army officer, my senior, Lt. Gen. Cariappa, who is the most deserving among us.”

The army officer who raised his voice against the PM was Lt. General Nathu Singh Rathore, the 1st Lt. General of the Indian Army.

ઓકે! આપણે જઈશું – O.K. We’ll go – ભાગ -૨

ભાગ – ૧  

મિત્ર દેશોના લશ્કરના જનરલ - ડ્વાઈટ આઈઝનહોવર

    ડી-ડે ની લડાઈ બહુ ચિવટથી યોજવામાં આવી હતી. પણ તેમાં આ છેવટનો નિર્ણય લેવા માટે સૌથી અગત્યનું ( ક્રિટિકલ) ઘટક હતું – હવામાન. લડાઈ શરૂ કરવાના દિવસની થોડેક જ પહેલાં ૩ –જુને ઈન્ગ્લીશ ખાડીમાં એક દરિયાઈ વાવાઝોડું ત્રાટક્યું હતું. સારામાં સારું હવામાન હોય તો પણ, દરિયો ઓળંગવો અને હવાઈદળોને જમીન પર ઊતરાણ કરાવવું એ બહુ જ જોખમકારક કામ હતું. જ્યારે હવામાન ખાટી કઢી જેવું (!) થઈ ગયું, ત્યારે ‘ઓપરેશન ઓવરલોર્ડ’ તરીકે નામાભિધાન થયેલી આ લડાઈ પોતે જ જોખમમાં મૂકાઈ ગઈ હતી.

આમેય યુદ્ધ માટે હવામાન હમ્મેશ ખાસ વિચારણા માંગી લેતો અવયવ હોય છે. હવામાન બરાબર એકદમ અનુકૂળ હોવું જ જોઈએ. ગ્લાઈડર પાઈલોટોને બરાબર દેખાવું જોઈએ. રાત્રે હવાઈ ઊતરાણ  કરનાર પેરાટ્રૂપરોને માટે પુનમનો દિવસ હોવો જોઈએ.  દરિયો ઓળંગનાર દળોને ઓછી ભરતી હોય તેવો દિવસ હોવો જોઈએ. આ અગાઉ, સાધન સામગ્રીની અછતને કારણે આઈકને લડાઈ એકવખત રોકી રાખવી પડી હતી. ૫થી ૭ જૂન સુધીના ગાળામાં ચન્દ્ર અને ભરતીની પરિસ્થિતિ ફરીથી અનુકૂળ હતાં. હવે જો ફરી વાર લડાઈ મૂલતવી રાખવામાં આવે તો, હુમલાની યોજનાની ગુપ્તતા બહુ ગંભીર રીતે જોખમાય તેમ હતું.

     જો આમ કરવું હોય તો, હુમલા માટે ચન્દ્ર અને ભરતીની સાનુકૂળ પરિસ્થિતિ પ્રાપ્ત કરવા, આઈકે છેક ૧૯મી જૂન સુધી યોજના મૂલતવી રાખવી પડે. અને એ દરમિયાન જર્મન જાસૂસો અવશ્ય આ ગુપ્ત  યોજના ફોડી નાંખે; અને નોર્મન્ડી ખાતે તેમની સંરક્ષાણત્મક હરોળને એકદમ સખત રીતે અભેદ્ય બનાવી દે. આમ ઢીલ કરવાથી આક્રમણ કરવા ટાંપીને તૈયાર બેઠેલા દળોનું ધૈર્ય પણ ઓસરવા માંડે. વળી આ હૂમલાની સમયસારણી પૂર્વ મોરચા પર જર્મની સામે સોવિયેટ આક્રમણની સાથે જ તાલબદ્ધ કરવામાં આવી હતી ( synchronized?). આવી ઢીલ   સોવિયેટ શાસનમાં અવળા લશ્કરી અને રાજકીય પ્રત્યાઘાતો પાડી શકે તેમ હતું. આની સામે જો આઈક ગરજતા વાવાઝોડાની વચ્ચે દળોને લડાઈમાં ઝંપલાવવા હૂકમ આપે તો, તે નિર્ણય દળો માટે અપરંપાર દુર્ઘટના સાબિત થઈ શકે તેમ તો હતું જ.અને સર્વોચ્ચ સેનાધ્યક્ષ તરીકે આ નિર્ણય તેમણે એકલાએ જ લેવાનો હતો.

     હવામાન અંગે સલાહ માટે આઈક બ્રિટીશ કેપ્ટન જોહ્ન સ્ટેગ પર આધાર રાખતો હતો. હૂમલાના નિર્ણય માટે અત્યંત કટોકટીવાળી હવામાન આગાહી પૂરી પાડવી એ સ્ટેગ અને તેના સ્ટાફની જવાબદારી હતી. સ્ટેગે સચોટ આગાહી કરી હતી કે, ૩જી જૂને ઈન્ગ્લીશ ખાડીમાં વાવાઝોડું ત્રાટકશે. તે વખતે આઈકે કામચલાઉ રીતે હૂમલો મોકૂફ રાખ્યો હતો. કેપ્ટન  સ્ટેગે આગાહી કરી હતી કે, ૫ અને ૬ જૂને તે થોડુંક હળવું પડશે; પણ તેના સ્ટાફના બધા જ સભ્યો તેની સાથે સહમત ન હતા. પોતાના બધા હવામાન નિષ્ણાતો એકવાક્ય ન હોય તેવા હવામાનના વર્તારાના આધાર પર આઈકે હવે એક મહાન અને અત્યંત જોખમી નિર્ણય લેવાનો હતો. આઈકે તેની ડાયરીમાં લખ્યું પણ હતું,

” આ દેશની આબોહવા એકદમ અવિશ્વસનીય છે.”

     આઈકે તેમના મૂખ્ય મથક પર તેમના કમાન્ડરોની બેઠક ગોઠવી. તેમણે તેમની સલાહ માંગી. બ્રિટીશ એર માર્શલ ટ્રેફર્ડ લે-મેલરીએ હૂમલો ફરી એક વાર મૂલતવી રાખવા મંતવ્ય આપ્યું. તેમને ભય હતો કે લશ્કરી વિમાનો માટે આ હવામાન બહુ જ નબળું હતું.તેમના પોતાના સ્ટાફના અમૂક સભ્યોએ પણ ઢીલ કરવી વધારે હિતાવહ છે; તેમ જણાવ્યું. બ્રિટીશ કમાન્ડર બર્નાર્ડ મોન્ટગોમરી સહિત બીજા કમાન્દરોએ જો કે, આગળ ધપવાનો અનુરોધ કર્યો.

આઈક હોલની ફર્શ પર દેખીતી વ્યગ્રતાથી આંટા મારતા હતા; અને પોતાની લાક્ષણિક ઢબે હડપચી પર આંગળી રાખી, સૌનો અભિપ્રાય પૂછતા રહેતા હતા. આ છેવટનો અને ખતરનાક નિર્ણય કેવળ તેમના પર જ નિર્ભર હતો. તેમણે પોતાની ડાયરીમાં થોડાક વખત પહેલાં લખ્યું હતું,

” શું કરવું તેનો આખરી અને ઈતિહાસમાં શકવર્તી નીવડનાર નિર્ણય લેવાની આવી ખાસ અને સીધી જવાબદારી જેને અદા ન કરવાની હોય, તેવી કોઈ વ્યક્તિ આવા માનસિક ભારની તિવ્રતા ન સમજી શકે.

અને થોડીક વારે તેમણે એ જગવિખ્યાત હૂકમ લઈ લીધો …

ઓકે! આપણે જઈશું.
O.K. We’ll go. 

———————————————————

– ત્રીજો અને આખરી ભાગ આવતીકાલે…

Translation from 1st chapter of …

“Dwight D.Eisenhower” – D.Clayton Brown

“

ઓકે! આપણે જઈશું – O.K. We’ll go : ભાગ- ૧

“O.K. We’ll go.”

આ શબ્દો સાથે જગતના ઈતિહાસમાં સૌથી મોટા લડાઈના હુમલાની શરૂઆત થઈ ગઈ. આ વાક્ય  ૬-જૂન ૧૯૪૪ની વહેલી સવારે અમેરિકી જનરલ ડ્વાઈટ આઈઝનહોવર બોલ્યા હતા. બીજા વિશ્વ યુદ્ધ વખતે, ઈતિહાસમાં પ્રસિદ્ધ, મિત્ર દેશોના લશ્કરી દળો દ્વારા નાઝી જર્મનીએ કબજે કરેલ ફ્રાન્સમાં આવેલ નોર્મંડી પરના,અપ્રતીમ હુમલાની આ વાત છે.

  આ દિવસ ‘ડી –ડે’ તરીકે બહુ જ જાણીતો છે; અને આવા કોઈ પણ શકવર્તી કાર્યના આરમ્ભ માટે હજુય વપરાય છે. આ દિવસે, અમેરિકા, કેનેડા અને બ્રિટીશ દળો જર્મનીના દુઃસહ્ય તોપમારા સામે ફ્રાન્સના દરિયાકિનારા પર વાવાઝોડાની જેમ ધસી ગયા હતા. આ પ્રારમ્ભિક દળોએ જર્મનીના પશ્ચિમ મોરચાનો વિનાશ કરવા માટે અત્યંત જરૂરી એવા દરિયા કિનારા પરનું આક્રમણ મથક (લોન્ચિંગ પોઈન્ટ) ઊભું કર્યું હતું.

ઉપર જણાવેલ હુકમ ઉચ્ચારવાની સાથે જ જનરલ આઈઝનહોવરે ૨૩,૦૦૦ એર બોર્ન લશ્કરી જવાનોને જર્મનીએ કબજે કરેલ પ્રદેશ પર ધસારો કરવા ઉતારી  દીધા હતા. ખાસ બનાવેલ ગ્લાઈડરો અને પેરેશ્યુટ વડે આ બધા કાળી ડિબાંગ રાતે દુશ્મનના પ્રદેશ પર ત્રાટક્યા હતા. તેમણે પૂલો, રસ્તાઓ પરના વ્યુહાત્મક મથકો કબજે કરી લીધા અને જર્મન દળોમાં અંધાધુંધી ફેલાવી દીધી. આ વ્યૂહરચનાના કારણે, ઈન્ગ્લીશ ચેનલના ફ્રાન્સ તરફના, નોર્મંડીના રેતાળ કિનારા (બીચ) પર મિત્ર દળોના મુખ્ય હુમલાને બહુ જરૂરી ટેકો મળ્યો હતો.

   અને આ મુખ્ય હુમલો કેવો હતો?

મિત્ર દળોના એક લાખ અને ત્રીસ હજાર સૈનિકો! આ જાતના યુદ્ધ માટે  ખાસ તાલીમ મેળવેલ આ સૈનિકોએ બીજા વિશ્વ યુદ્ધ વખતના કદાચ સૌથી વધારે ભયાવહ, જર્મન તોપમારાનો પ્રતિકાર કરવાનો હતો.મિત્ર દેશોના હૂમલાને ખાળવા જર્મનીએ ઊભી કરેલી, ‘એટલેન્ટિક દિવાલ’ તરીકે જાણીતી સજ્જડ શસ્ત્રોથી સજાવેલી, અભેદ્ય, સંરક્ષણાત્મક આડશ પર તેઓ બહાદૂરી પૂર્વક ધસી રહ્યા હતા. અને નોર્મંડી ખાતે જર્મન દળોનો કમાન્ડર કોણ હતો? બીજો કોઈ નહીં પણ, ‘રણના શિયાળ’ ( ડેઝર્ટ ફોક્સ) તરીકે પ્રખ્યાત, અને જેનાં  લડાયક વ્યૂહરચના અને મિજાજનો આદર મિત્ર દેશોના સેનાપતિઓ પણ કરતા હતા તેવો….. અરવિન રોમેલ! તેની લડાયક કાબેલિયતે ઉત્તર આફ્રિકાના મોરચે મિત્ર દેશોના દાંત ખાટા કરી દીધા હતા.   

ડી-ડેના યુદ્ધના કારણે જનરલ આઈઝનહોવર જગપ્રસિદ્ધ બની ગયા. તેઓ મિત્ર દેશોના સર્વોચ્ચ સેનાપતિ હતા અને બીજા વિશ્વ યુદ્ધના આખરી તબક્કામાં, બ્રીટનની તળ ભૂમિમાથી કામ કરતા ત્રીસ લાખ પુરુષો અને સ્ત્રીઓના કાફલાને વ્ય્વસ્થિત રીતે કામ કરતા રાખવાની અંતિમ જવાબદારી તેમની હતી. આધુનિક લશ્કરી ઈતિહાસમાં આઈક તરીકે જાણીતા જનરલ આઈઝનહોવરને શિરે બહુ જ મુશ્કેલ અને જટિલ નિર્ણયો લેવાની જવાબદારી હતી; અને તે સાચા નિર્ણયો લઈ શક્યા હતા. ભયાનક રીતે ગાજી રહેલા દરિયાઈ તોફાનોની પાર્શ્વભૂમિકામાં, ઈતિહાસમાં સૌથી મોટો, જળ તેમ જ સ્થળ પરનો (એમ્ફિબિયન) હુમલો કરવામાં આગળ વધવું કે નહીં; તેનો નિર્ણય તેમણે લેવાનો હતો.

હવામાન સારું અને અનુકૂળ હોય તો પણ આ હુમલો બહુ જ જોખમકારક હતો. આ હુમલામાં એમ્ફિબિયસ ઉતરાણ કરવાનું હતું. આમાં દુશ્મનના સતત અને અસહ્ય તોપમારા અને મશીનગનના ફાયર સામે,  લશ્કરી ટૂકડીઓને  હોડીઓ મારફત ઈન્ગ્લીશ ખાડી (ચેનલ) ઓળંગાવવાની હતી. બીચ પરના ઊતરાણ માટેનાં લક્ષ્યસ્થાનો ( ટાર્ગેટ)ને કોડ નામ આપવામાં આવ્યાં હતાં. અમેરિકન ટૂકડીઓ ઓમાહા અને ઉટા બીચો પર ઊતરવાની હતી. બ્રિટીશ અને કેનેડિયન ટૂકડીઓ સ્વોર્ડ, જુનો અને ગોલ્ડ નામના બીચો પર ઊતરવાની હતી. આમાં અમેરિકન લક્ષ્યો – ખાસ તો ઓમાહા – સૌથી ભારે સુરક્ષિત નીવડ્યા હતા. ત્યાં આખીને આખી દરિયાઈ લશ્કરી સ્ટીમરોને ડુબાડી શકે તેવી ભયાનક તાકાતવાળી, જર્મન તોપો બન્કરોમાં ગોઠવાયેલી હતી. ભુગર્ભ બન્કરો અને બીજા વ્યૂહાત્મક ફાયદાવાળા સ્થાનોએ જર્મન લશ્કરી જવાનો ખડે પગે ગોઠવાયેલા હતા. આ કિનારાઓ આગળના દરિયામાં પાણી નીચેની માઈનો અને ટેન્કોને આગળ વધતી અટકાવવા અવરોધકો રાખેલા હતા. અને ઓમાહા બીચ પર તો નાની નાની ટેકરીઓ અને ખાડાખૈયાવાળી ઘણી જગ્યાઓ હતી.

ટૂકડીઓ બીચ પર પહોંચે, તે પહેલાં તેમણે ઊતરાણ માટે બનાવેલાં ખાસ, એમ્ફિબિયન વાહનોમાં મુસાફરી કરવાની હતી. લડાઈ દરમિયાન જર્મન તોપોએ આવાં ઘણાં વાહનો ઉડાડી મૂક્યાં હતાં; પણ અનેક સંખ્યામાં એ તો આવતાં જ રહ્યાં. જ્યારે આ વાહનો કિનારે પહોંચે ત્યારે તેમણે દુશ્મનના ભારે, મશીનગન ફાયરને વીંધીને, ખુલ્લી જમીન પરથી દોડી જવાનું હતું. આઈક અને તેમના સાથીઓને ભય હતો કે, લશ્કરને ભારે જાન હાનિ ભોગવવી પડશે. હવાઈ દળો વાપરવા સામે પણ શંકા કુશંકાઓ હતી. આઈકના એક સાથીને તો શંકા હતી કે, આ લડાઈમાં ૭૦% જવાનો ખપી જશે અથવા ઘવાશે. એક બ્રિટીશ સેનાપતિએ તો એના રિપોર્ટમાં લખ્યું હતું કે,

“આખા યુદ્ધમાં આ સૌથી ભયાનક તારાજી બની રહેશે.”       

આઈકને આ જવાબદારી અદા કરવામાં મદદ કરવા  માટે અનેક સેનાપતિઓ ( જનરલો) અને બીજા સલાહકારો હોવા છતાં; છેવટના નિર્ણયો તો તેમણે જ લેવાના હતા. તેઓ પોતે પણ આ લડાઈ વિશે અંગત આશંકાઓ ધરાવતા હતા; પણ તેમણે તેમની ટીમને આશાવાદી બનવા અને ઘડાયેલી વ્યૂહરચનામાં વિશ્વાસ રાખવા હૂકમ કર્યો હતો. આમ છતાં, લડાઈમાં પીછેહઠ કરવી પડે તો, હુમલાની આગલી સાંજે, તેમણે પ્રેસને આપવા માટેની એક નોંધ લખી રાખી હતી  

“ આપણાં ઊતરાણો નિષ્ફળ ગયાં છે… આ માટેના પ્રયત્નોમાં કોઈ ખામી રહી ગઈ હોય કે, કોઈને દોષિત ઠરાવવાનું હોય તો, તે માટે એકલો હું જ જવાબદાર છું. ”  

—————–

Translation from 1st chapter of …

“Dwight D.Eisenhower” – D.Clayton Brown

વધુ આવતા અંકે… 

અમેરીકન બાઈસનનો મરણકુદકો

        અમેરીકન ભેંસના શીકારની આ હ્રદયદ્રાવક વાત અંગેનું પ્રકરણ (  ભાગ  -1-   :    ભાગ- 2  ) મેં વાંચ્યું ત્યારે આ ક્રુરતાથી હું ડઘાઈ ગયો હતો. અને આ તો માત્ર એક જ જગ્યાની વાત હતી. આવાં તો અનેક સ્થળોએ આવી ઘટનાઓ હજારો વરસથી, દર સાલ ઘટતી હતી. પણ તે પુસ્તકમાંનાં આગળનાં પ્રકરણો વાંચીને તો મને અરેરાટી થઈ ગઈ અને  સંસ્કારી ગણાતા સમાજોમાં અને સંસ્ક્રુતીમાં મારો વીશ્વાસ ડગી ગયો.  ઘાસના અડાબીડ પ્રદેશમાં રહેતી આ અસંસ્ક્રુત પ્રજાએ તો આવું ઘણું બધું જીવનના સાતત્ય માટે કર્યું હતું.  કોલમ્બસે નવી દુનીયામાં પગ મુક્યો, ત્યાં સુધી કુદરતમાં માનવવસ્તી અને આ ભેંસવસ્તી વચ્ચે એક સમતુલન જળવાયેલું હતું. છ છ હજાર વર્શ આ હત્યા ચાલવા છતાં, એક અંદાજ પ્રમાણે તે સમયે 50 થી 60 લાખ ભેંસો હતી.

      પણ યુરોપીયન પ્રજા પોતાની સાથે ઘોડા અને રાઈફલ લાવી, અને તે આ પ્રજાના હાથમાં તેમણે આપ્યાં. હવે આ શીકાર માત્ર જીવનના સાતત્ય પુરતો સીમીત ન રહ્યો; પણ સુધરેલી દુનીયાની ચામડાંની જરુરીયાત માટેનો એક સ્રોત બની ગયો. પગે ચાલીને થતા શીકારમાં હવે ઝડપ આવી અને શ્રમનું પ્રમાણ ઘટ્યું. જીવન જરુરીયાત માટે જ જે પ્રવ્રુત્તી થતી હતી તેમાં હવે વેપારનું તત્વ પણ ઉમેરાતું ગયું.  ગણતરીના સેન્ટના બદલામાં ત્રણેક ડોલરનો નફો કરી આપતો આ વ્યાપાર ખુબ વીકસ્યો. આમ છતાં હજુ શીકાર અને પ્રજોત્પતી વચ્ચેના સમતુલન પર ખાસ અસર થઈ ન હતી. આધુનીક થતી જતી શીકારની પધ્ધતી છતાં હજુ ભેંસોનાં ટોળાં પ્રેરીના બીડોને ખુંદતાં રહી શક્યાં હતાં.

        પણ આ કમનસીબ જાનવરોની નીયતી આટલા પુરતી જ મર્યાદીત રહેવા સર્જાઇ ન હતી. ઔદ્યોગીક ક્રાંતીના પગલે પગલે ચામડાં કમાવાની ઉત્પાદકતા ઘણી બધી ગઈ. હવે તો શક્તીશાળી રાઈફલો લઈને ધોળા શીકારીઓ બહુ આસાનીથી ભેંસોની નીર્મમ હત્યા કરતા રહ્યા. શોખ માટે પણ. સમ્પતીવાન લોકોનાં દીવાનખંડોની દીવાલો પર મસાલા ભરેલા ભેંસોના ડોકાં ટીંગાડવાની નવી ફેશન ચાલુ થઈ.

         રેલરોડના આગમન સાથે આ નીર્દોશ જાનવરોનાં ધાડાં અડચણ રુપ બની ગયાં. ચાલુ ટ્રેનની વચ્ચે આ ધણ આવી જતાં દુર વગડામાં ટ્રેનો પાટા પરથી ખડી પડવા લાગી.  તેમનું સમારકામ બહુ જ ખર્ચાળ અને સમયનો બગાડ સર્જતું બની રહ્યું. થોડી ઘણી માનવજાનની હાની પણ થતી. જો ડ્રાઈવર સમય સુચકતા વાપરી ટ્રેન અટકાવી દે તો, આવા મોટાં ધણોને પસાર થવા દેવા કદીક એક આખો દીવસ ટ્રેનને વગડામાં ખોટી પણ કરવી પડતી હતી. આવે સમયે માત્ર પોતાની શીકારની ચળ હળવી કરવા મુસાફરો સાથે લાવેલી રાઈફલોથી વીનાકારણ આ નીર્દોશ પ્રાણીઓની હત્યા કરતા. અમુક મુસાફરો ( સ્ત્રીઓ સમેત) માત્ર આ ઉદ્દેશથી જ ટ્રેનની મુસાફરી કરતા. રેલરોડના બાંધકામ વખતે પણ ઘણી હરકતો પહોંચતી. વળી રેલરોડ આવવાને કારણે ચામડાંની યાતાયત બહુ સરળ બની ગઈ. 1872-73 ના એક જ વરસમાં 32 લાખ ચામડાં ટ્રેનોમાં લઈ જવામાં આવ્યાં હતાં. અર્થહીન થતી હત્યાઓ અને ન વપરાય તેવાં ફેંકી દીધેલ ચામડાંઓ ધ્યાનમાં લઈએ તો  આ સંખ્યા ત્રણ ગણી થતી હશે એવો એક અંદાજ છે. અને આમ છતાં આ તો ભયાનક હત્યાકાંડમાં પાશેરાની પહેલી પુણી જ હતી.

        આ બધી અડચણોને કારણે હવે તો આ જંગલી જાનવરો સામે અમેરીકન સરકારે રીતસરનું યુધ્ધ જ જાહેર કરી દીધું. ભેંસના શીકાર માટે ઈનામો અપાવા લાગ્યા. અને માંસ કે ચામડાની જરુરીયાત વગર પણ આ અબુધ પ્રાણીઓનો શીકાર એ મોટો વ્યવસાય બની ગયો. અને છેવટે તો આ પુણ્યકામ (!) માટે લશ્કર ઉતારવામાં આવ્યું. બંદુકની જગ્યાએ હવે તોપો આવી ગઈ; અને રણગાડીઓ પણ. અમેરીકા અને કેનેડાની સક્ષમ સંહારશક્તી આ કામે લગાડવામાં આવી. 

       અમેરીકન ભેંસની આખી જાતી ખલાસ થઈ જવાના આરે આવી ગઈ. આખી જાતીનું નીકંદન નીકળી ગયું. માંડ ક્યાંક રડી ખડી કો’ક ભેંસો અને સાંઢ નજરે ચઢતા. માત્ર પ્રાણી સંગ્રહાલયો અને કો’ક ખાનગી રેન્ચોમાં જ આ પ્રાણીઓ સચવાયાં. સેંકડો માઈલમાં પથરાયેલાં પ્રેરીનાં બીડ ભેંસો વીના સાવ ભેંકાર બની ગયાં.

         પણ બધી ધોળી પ્રજા નીર્દય હતી; તેવો ચુકાદો આપણે ન આપી શકીએ. જીવદયા અને પ્રક્રુતીના રક્ષણ માટે સજાગ એક નાનકડો વર્ગ પણ હતો. આ લોકોએ અને ખ્રીસ્તી પાદરીઓએ આ નીર્મમ હયાકાંડની સામે ઝુંબેશ આદરી. ખાસ કરીને અતીસમ્રુધ્ધ અને નેવીનાં વહાણો બનાવનાર  એક ઉદ્યોગપતીના પુત્ર  હેન્રી બર્ગ ને નીર્દોશ પ્રાણીઓ માટે બહુ જ પ્રેમ હતો. તેણે આ ભેંસોની જાત ધરતી પરથી અદ્રશ્ય ન બની જાય તે માટે ઝુંબેશ આદરી.  તેણે સ્થાપેલી સંસ્થા ( ASPCA- American Society for the Prevention of Cruelty to Animals ) આજે પણ કાર્યરત છે. પણ એ અરણ્યરુદન કોણ સાંભળે? કોઈ પ્રેસીડેન્ટ આવું રાશ્ટ્રીય દ્રશ્ટીએ બીનજરુરી પગલું ભરવા તૈયાર ન હતો.

( હેન્રી બર્ગ વીશે વધુ વાંચવા અહીં ‘ક્લીક’ કરો :    –   1   –   :   –   2   –  )

       છેક થીયોડોર રુઝવેલ્ટના સમય સુધી આ અવગણના ચાલુ રહી.   પોતે શીકારનો શોખીન હોવા છતાં રુઝવેલ્ટ પર્યાવરણ અને વન/ જીવસ્રુશ્ટીના સંરક્ષણ અને સંવર્ધનનો ચુસ્ત  હીમાયતી હતો. તેના અને અમેરીકન કોંગ્રેસના સજાગ સેનેટરોના પ્રયત્નોને કારણે છેક 1918ની સાલમાં અમેરીકન ભેંસની જાતીને બચાવી લેવાનું અભીયાન શરુ થયું. કેનેડા પણ આ બાબતે સજાગ બની ગયું. કેનેડા અને અમેરીકામાં બધુ થઈને માત્ર 500 ભેંસો જ બચી હતી, અને તે પણ માત્ર ઝુ અને ખાનગી ખેતરોમાં જ. વન્ય જાનવરો તો નામશેશ બની ગયા હતા.

   

– યલોસ્ટોન નેશનલ પાર્કમાં પુનર્વસીત અમેરીકન બાઈસન

          સદભાગ્યે આ પ્રયત્નોના કારણે ક્રમશઃ અમેરીકન ભેંસની વસ્તી વધવા માંડી અને હાલમાં તે બે લાખ સુધી પહોંચી છે. પણ પ્રેરીના બેતાજ બાદશાહ જેવા આ જાનવરનો સુવર્ણકાળ આવી કથાઓનો વીશય માત્ર જ બની રહ્યો છે. માનવ સંસ્ક્રુતીની વીકાસયાત્રા કેટલી લોહીયાળ અને ક્રુર રહી છે તેનું આ સમગ્ર પ્રકરણ એક નાનું જ ઉદાહરણ છે. માનવજાતની ભવ્ય સંસ્ક્રુતીના પાયામાં આવાં કરોડો અબુધ જીવોનું શોણીત સીંચાયેલું છે, એ સત્ય આપણે ન વીસરીએ.

સાહસીક સાગરખેડુઓ

       હમણાં ઈતીહાસના પુસ્તકોનું વાંચન ફરી શરુ કર્યું છે. છેલ્લા અઠવાડીયામાં સાહસીક અન્વેશકો વીશેના પાંચેક પુસ્તકો વાંચ્યા. આપણે સામાન્ય રીતે કોલમ્બસ, વાસ્કો ‘દ ગામા, મેગેલન વી. બેચાર સાહસીક સાગરખેડુઓ વીશે જ જાણતા હોઈએ છીએ. પણ માનવજાતનો ઈતીહાસ વાંચીએ તો આદીકાળથી માણસ સતત ભમણ, અન્વેશણ  કરતો જ રહ્યો છે. એ વૃત્તીના કારણે જ માણસ પોતાના નાના કુબામાંથી, કુપમંડુકતામાંથી બહાર આવતો થયો છે.

     પોર્ટુગલના રાજાએ પધ્ધતીસર સાગરખેડુઓને મોકલી આફ્રીકાની પ્રદક્ષીણા કરી ભારત, ચીન અને મસાલા ટાપુઓ ( સ્પાઈસ આઈલેન્ડ ) પહોંચવા કમર કસી હતી. તેના પરીપાક રુપે વાસ્કો ‘દ  ગામા ભારત પહોંચ્યો હતો. સ્પેનના રાજાના આવા જ પ્રયત્નો થકી કોલમ્બસ અમેરીકાની નજીક આવેલા બહામા ટાપુઓ પર પહોંચી ગયો હતો અને પશ્ચીમના જગતને નવી દુનીયાની ભાળ મળી હતી.

     આવા તો અસંખ્ય સાહસીકોએ પંદરમી, સોળમી અને સત્તરમી  સદીઓમાં આખી દુનીયાના બધા જ મહાસાગરો ખેડી નાંખ્યા હતા. જગતનો એક નાનો ટાપુ ય શોધાયા વીના બાકી રાખ્યો ન હતો.

      આઘાતજનક બાબત તો એ છે કે, શરુઆતમાં આવા મોટા ભાગના સાહસીકો ખુંખાર ચાંચીયા જ હતા અને યુરોપની સરકારોનું તેમને પીઠબળ હતું.  લુંટ અને આધીપત્ય માત્ર જ તેમના અને તેમને ઉત્તેજન આપનાર સરકારોના ઉદ્દેશ્ય હતા. અને છતાં તેમણે જગતને આપેલું પ્રદાન અદ્વીતીય છે.

        ઈન્ગ્લેન્ડના આવા જ એક ચાંચીયા, ફ્રાન્સીસ ડ્રેકને તો તે વખતની રાણીએ ‘સર’ નો ઈલ્કાબ આપ્યો હતો અને સ્પેન સામેના યુધ્ધમાં તેને નૌકાદળનો સેનાપતી બનાવ્યો હતો. તેના લડાયક કૌશલ્યને કારણે વીખ્યાત યુધ્ધમાં, સ્પેનીશ આર્મેડા બહુ જ ખરાબ રીતે હાર્યું હતું, અને  ઈન્ગ્લેન્ડ યુરોપની સર્વોપરી નૌકા સત્તા તરીકે ઉભરી આવ્યું હતું. મેગેલન પૃથ્વીની પ્રદક્ષીણા કરનાર સૌ પ્રથમ જણ ગણાય છે, પણ તે તો ફીલીપાઈન્સથી થોડે દુર એક ટાપુ પરની અથડામણમાં માર્યો ગયો હતો. ડ્રેક પહેલો જ માણસ હતો જેણે પૃથ્વીની પ્રદક્ષીણા કરી હતી.

      અહીંની લાયબ્રેરીઓમાં શાળાના બાળકો માટે આવી બહુ જ સરસ અને વીશદ માહીતીઓથી ભરેલી ચોપડીઓ ઉપલબ્ધ હોય છે. અભ્યાસીઓ માટે તો થોથે થોથાં.

     આની સામે આપણે સરખામણી કરીએ તો આપણા આવા બાંધવોની કોઈ તવારીખ કે ઈતીહાસ આલેખીત થયા હોય તેવું મારા ધ્યાનમાં નથી. કમસે કમ સામાન્ય માણસ માટે લોકભોગ્ય શૈલીમાં શ્રી. ગુણવંતરાય આચાર્યની નવલકથાઓ સીવાય કોઈ સાહીત્ય સર્જાયું નથી. ઐતીહાસીક રીતે તો નહીં જ. ઉલટામાં આવા સાહસીક ખલાસી લોકો હમ્મેશ સમાજ દ્વારા ઉપેક્ષીત રહ્યા છે, હલકા ગણાયા છે. કહેવાતા ઉજળીયાત લોકોમાં ય પરદેશ જનારને વટલાઈ ગયેલા માનવામાં આવતા હતા. સદીઓની ગુલામીને કારણે પેદા થયેલા આ માનસે પરીવર્તનની ઘોર અવગણના કરી હતી.

        જ્યારે ગુજરાતીઓ સાતે સાગરની પાર રહેતા થયા છે;  સાહીત્યને ઉત્તેજન આપતા થયા છે; માત્ર ધનપ્રાપ્તી સીવાયના બીજા રસો પણ કેળવતા થયા છે,   ત્યારે આપણા ગૌરવશાળી ઈતીહાસને ઉજાગર કરે;  સામાન્ય માણસને તે ઉપલબ્ધ કરે તેવું સંશોધન અને તેવા સાહીત્યની રચના થવી જોઈએ, તેવું મારું માનવું છે.