નદીની રેતમાં રમતું નગર – ગઝલાવલોકન

નદીની રેતમાં રમતું નગર મળે ન મળે,
ફરી આ દ્રશ્ય સ્મૃતિપટ ઉપર મળે ન મળે.

ભરી લો શ્વાસમાં એની સુગંધનો દરિયો,
પછી આ માટીની ભીની અસર મળે ન મળે.

પરિચિતોને ધરાઈને જોઈ લેવા દો,
આ હસતા ચહેરા; આ મીઠી નજર મળે ન મળે.

ભરી લો આંખમાં રસ્તાઓ, બારીઓ, ભીંતો,
પછી આ શહેર, આ ગલીઓ, આ ઘર મળે ન મળે.

રડી લો આજ સંબંધોને વીંટળાઈ અહીં,
પછી કોઈને કોઈની કબર મળે ન મળે.

વળાવા આવ્યા છે એ ચ્હેરા ફરશે આંખોમાં,
ભલે સફરમાં કોઈ હમસફર મળે ન મળે.

વતનની ધૂળથી માથુ ભરી લઉં ‘આદિલ’,
અરે આ ધૂળ પછી ઉમ્રભર મળે ન મળે.

–  આદિલ મન્સુરી

બહુ ઓછા ગુજરાતી હશે, જેમણે આ ગઝલ વાંચી કે સાંભળી નહીં હોય. અમેરિકામાં વસાહતી બનતા પહેલાં, અમદાવાદ છોડતી વખતે આદિલ ભાઈએ લખેલ આ ગઝલ માત્ર અમદાવાદી જ નહીં પણ વતન ઝૂરાપો વેઠેલ પ્રત્યેક ભારતીયના દિલની વાત છે. સાત કે તેથી વધારે પેઢીથી અમદાવાદી, એવો  આ લખનાર વીસ વરસથી આ અમેરિકન ધરતી પર ગુડાણો છે! એના ઘણા મિત્રો કે સંબંધીઓ તો છેક ૧૯૫૦ ની સાલથી અહીં કે ઇન્ગ્લેન્ડ કે બીજા દેશોમાં સ્થાયી થયા છે. એ સૌના દિલની ધડકન આ ગઝલમાં પડઘાય છે.

પણ ‘દિલસે હિંદુસ્તાની’ હોવું, એ માત્ર ગુજરાતી જ નહીં – સૌ ભારતીયના જિન્સમાં હોય છે. એથી પણ આગળ વધીએ તો, વતનની આ લગન એ માત્ર ભારતીય લાગણી જ નથી – એ એક વૈશ્વિક માનવ સ્વભાવ છે. આ અમર રચના યાદ આવી ગઈ –

Breathes there the man, with soul so dead,
Who never to himself hath said,
This is my own, my native land!
Whose heart hath ne’er within him burn’d,
As home his footsteps he hath turn’d,
From wandering on a foreign strand!

– Sir Walter Scott

       વતનમાં જ આખું જીવન વીત્યું હોય તેવી પ્રવાસ પ્રેમી ગુજરાતી વ્યક્તિને પણ માંડ એક બે અઠવાડિયા વીત્યાં હોય કે, તરત વતનની યાદ આવી જતી હોય છે. અરે! ગુજરાતમાં જ બીજા ગામે ગયા હોઈએ તો પણ બહુ જલદી ઘર યાદ આવી જાય છે! કદાચ આ વિષય પર ગુજરાતી સાહિત્યમાં ખાંખાં ખોળાં કરીએ તો આદિલ ભાઈની આ આરઝૂના ઘણા બધા પડધા સંભળાઈ આવે. વતન ઝૂરાપાની વેદના તો, જેણે વેઠી હોય તે જ જાણે.

એ દિલની લાગણીને સલામ સાથે – અહીં વાત એની નથી કરવાની! એ તો હોય જ.

આપણે દિલ બહેલાવવા આમ ગાઈએ, વાંચીએ, લખીએ, સાંભળીએ એ યોગ્ય જ છે-  જરૂર એમ કરીએ. પણ જીવનની બીજી અને એનાથી વધારે પ્રબળ વૃત્તિ survival  હોય છે. લેક્સિકોનમાં એને માટે ગુજરાતી પર્યાય શોધવા કોશિશ કરી, પણ મજા ન આવી! માનવ જાતને કદી વતનમાં રહેવાનું ગમ્યું નથી, અથવા એના નસીબમાં એ નથી હોતું. એમ મનાય છે કે, ટાન્ઝાનિયાના સરન્ગેટી પાર્ક વાળી જગ્યાએ આદિ માનવ રહેતો હતો, પણ એ વતન છોડીને એ આખા વિશ્વમાં પથરાઈ ગયો. એ વાતની એક વાત અહીં લખી હતી.

અલગારી રખડપટ્ટી

કદાચ એ માન્યતા સાચી ન પણ હોય. કદાચ ઘણી બધી જગ્યાઓએ આદિ માનવની અલગ અલગ જાતિઓ રહેતી હતી – એમ પણ હોઈ શકે. પણ એ વિવાદની વાત પણ અહીં નથી કરવી!

અમદાવાદી મરાઠી કે તામિલ/ બંગાળી ગુજરાતી એકલ દોકલ નથી હોતા! એમ જ ફાધર વાલેસ જેવા સ્પેનિશ ગુજરાતી પણ હોય જ છે.  એના માટે survival ઉપરાંત પણ બીજી એક માનવ સહજ વૃત્તિ હોય છે – Human enetprise. એને માટે આપણે ‘માનવસાહસ’ શબ્દ વાપરી શકીએ. માનવેતર પશુ કે વનસ્પતિ પણ સ્થળાંતર કરતાં હોય છે. પણ એ માટેનું પરિબળ survival હોય છે. જીવનની એ અનિવાર્ય ઘટનાને અતિક્રમીને માનવે માત્ર રહેઠાણના સ્થળમાં જ અવનવી સફર આદરવા ઉપરાંત ઘણી પીઠિકાઓમાં અદકેરી સફર આદરી છે. માનવ ઈતિહાસ એની સાક્ષી પૂરે છે.  એટલું જ નહીં – જ્ઞાન/  વિજ્ઞાનના સીમાડા ઓળંગી તેણે દસે દિશાની ક્ષિતિજો આંબી છે. બ્રહ્માંડનું મૂળ શોધવા એણે નજર લંબાવી છે. અને એવું તો ઘણું બધું. એને માટે બે જ શબદ –

अलं अनेन ।

     અદકપાંસળી માણસ માટે બીજો શબ્દ, માનવ અને એ શબદનું મૂળ – મન. એનું માંકડા જેવું મન આ સાહસવૃત્તિ  માટે જવાબદાર પરિબળ હોય છે. પણ  મનની વાત કરવા બેસીએ  તો તો –  આ વતન ઝૂરાપા કરતાં મસ  મોટું શાસ્તર ખૂલી જાય!

ચાલો, એ શાસ્તર ઉખેળવા કરતાં વતન ઝૂરાપાના આદિલ ભાઈના  ગીતને ગણગણાવીને વીરમીએ.

ગઝલમાં વ્યંગ

     વ્યંગ એટલે શું? એ શું સમજાવવું પડે? સૌને એ ગમતો હોય છે. એની મજા અનેરી હોય છે. એ આપોઆપ પ્રગટ થઈ જતો હોય છે. અહીં પ્રયત્ન છે – ગઝલો અને કવિતાઓમાં એ વપરાયો હોય તેવા શેર કે પદ નું સમ્મેલન!

       આભાર વલીભાઈનો કે. એમની લેખશ્રેણી ‘ વ્યગ કવન’ માંથી ઘણો બધો માલ(!) મળી ગયો!

૧) તિલક કરતાં ત્રેપન વહ્યાં, જપમાળાનાં નાકાં ગયાં
તીરથ ફરી ફરી થાકયા ચરણ, તોય ન પોહોંચ્યાં હરિને શરણ
કથા સુણી સુણી ફૂટ્યા કાન, અખા તોય ન આવ્યું બ્રહ્મજ્ઞાન

– અખો

૨) પોલું છે તે બોલ્યું તેમાં કરી તેં શી કારીગરી ?
સાંબેલું બજાવે તો હું જાણું કે તું શાણો છે.”

– દલપતરામ

૩) સરસ્વતીનું સ્મરણ કરીને કરમાં લીધી લેખણ જોને;
અડધા હાથે લકવો નયનભાઈ, અડધા હાથે ઝણઝણ જોને!

– નયન દેસાઈ

૪) ગર્વભેર વદતા આપણા ઘઇડિયાઓ,

તેઉની સોંઘવારીને બિરદાવતાં

અને અવ મોંઘવારીને ભાંડતાં,

તોલમોલ વગરનાં કટુ અને કચવાં વેણે!

 –વલીભાઈ મુસા

૫) ઘંટના નાદે કાન ફૂટે મારા, ધૂપથી શ્વાસ રૂંધાય
ફૂલમાળા દૂર રાખ પૂજારી, અંગ મારું અભડાય
ન નૈવેદ્ય તારું આ, પૂજારી પાછો જા

– કૃષ્ણલાલ શ્રીધરાણી

૬) પચરંગી ઓચ્છવ ઊછળ્યો’તો અન્નકૂટની વેળા
ચાંદીની ચાખડીએ ચડીને ભક્ત થયા’તા ભેળા
શંખ ઘોરતા ઘંટ ગુંજતા ઝાલરું ઝણઝણતી
શતશગ કંચન આરતી હરિવર સન્મુખ નર્તન્તી
દરિદ્ર દુર્બળ દીન અછૂતો અન્ન વિના અડવડતા
દેવદ્વારની બહાર ભટકતા ટુકડા કાજ ટળવળતા

તે દિન આંસુ ભીનાં રે
હરિનાં લોચનિયાં મેં દીઠાં

– કરસનદાસ માણેક

૭) હું ઈશ્વરને માફ નહિ કરું
પણ સર્જક્ને ઈશ્વર કહું છું
માટે ઈશ્વરને તેના ગુનાઓની માફી આપું છું!

– રમેશ પારેખ

૮) મંદિર ભીતર છપ્પન છપ્પન ભોગ લગાવી,
આ પત્થરનો ઇશ્વર શાના જલસા મારે ?
ને મંદિરની બહાર ભભુક્યા કરતી,
આ જઠરોની જ્વાળા,
કોઇ ન ઠારે? કોઇ ન ઠારે ?

– કૃષ્ણ દવે

૯) જિંદગીની સિરીયલમાં બ્રેક ના હોય.
મોતના લાસ્ટ સીનમાં રિટેક ના હોય.

– ડો. દેવાંશ પંડિત (‘અધીર’ અમદાવાદી)

૧૦) પન્નીને પહટાય ટો કેટો ની,
ને વાહન અઠડાય ટો કેટો ની

પહેલા ટો કેટો છે, ટને પાપન પર ઊંચકી લૅઊ
પછી માથે ચડી જાય ટો કેટો ની

– રઈશ મનીઆર

ગઝલમાં કોણ માનશે?

      ગઝલમાં સમજ પડે કે ન પડે અથવા એમાં લેખક જે કહે , તે આપણે માનવા તૈયાર ન પણ હોઈએ. એ તો કવિકર્મ કહેવાય. એમાં સામાન્ય માણસને ગમ ન પણ પડે!

  પણ અહીં વાત એની નથી કરવાની. ‘કોણ માનશે?’ એ રદીફ (*) વાપરીને આપણા શાયરોએ ઘણી ગઝલો લખી છે. અહીં એમાંથી થોડાક શેર સંઘર્યા છે.

(*)    રદીફ અને કાફિયા વિશે સમજ અહીં મળશે.

૧) મોહતાજ ના કશાનો હતો . કોણ માનશે?
મારો ય એક જમાનો હતો. કોણ માનશે?

– ‘રૂસ્વા’ મઝલૂમી

૨) દુઃખમાં જીવનની ભાળ હતી, કોણ માનશે?

ધીરજ રતનની ખાણ હતી. કોણ માનશે?

– ‘શૂન્ય’ પાલનપુરી

૩) જે વાત પર બધાએ શિખામણ દીધી ‘મરીઝ’,
સંમત હતો હું એમાં ભલા, કોણ માનશે…

– ‘મરીઝ’

૪) તારા નગરની જાણ હતી કોણ માંનશે?
લજ્જાની વચ્ચે આણ હતી કોણ માંનશે?

મુહમ્મદઅલી ”વફા”.

૫) કંટકની સાથે પ્યાર હતો કોણ માનશે?
એમાંયે કાંઈ સાર હતો કોણ માનશે?

– રતિલાલ “અનિલ”

૬) ફક્ત ડોઝ તો દવાનો હતો કોણ માનશે?
ચમત્કાર બસ દુવાનો હતો કોણ માનશે?

 -જિદ્દી લુવારવી

૭) દુઃખ એય સુખ સમાન હતું કોણ માનશે ?
મૃગજળમાં જળનું સ્થાન હતું કોણ માનશે ?

– વજ્ર માતરી

૮) રહેવા ન કોઈ સ્થાન હતું, કોણ માનશે?

તો પણ અમારું સ્થાન હતું, કોણ માનશે?

– જલન માતરી

૯) એને ગઝલથી પ્યાર હતો કોણ માનશે?

સસરોય સમજદાર હતો કોણ માનશે?

– રવીન્દ્ર પારેખ

૧૦) મારું  ય  માનપાન   હતું,  કોણ  માનશે ?
એથી ય વધુ  ગુમાન  હતું, કોણ  માનશે ?

– અશોક વાવડીયા,( રોચક )

૧૧) પાંદડું કેવી રીતે પીળું થયું કોને ખબર ?
એટલે કે ઝાડ માંથી શું ગયું કોને ખબર ?

– રમેશ પારેખ

ગઝલમાં સજીવારોપણ

     ગઝલ કે ગીતમાં  ઉપમા કે રૂપક ઉમેરવાં, એ કવિ પાસે કલ્પના માંગી લે છે. પણ સજીવારોપણ માટે તો કલ્પનાથી ઘણી વધારે માવજત જરૂરી બની જાય છે. નિર્જીવ ચીજમાં જાન રોપી દેવા માટે એક માતાના જેવી કુશળતા આવશ્યક હોય છે. એમાં કદીક ઉપમા કે રૂપક ડોકિયાં કરે;  પણ એક પથ્થરને બોલતો કરવા માટે, નવા નક્કોર જીવને જન્મ આપતી અને જન્મ બાદ પોષણ અને માવજત કરતી માતા  જેવી સર્જકતા જરૂરી બની જાય છે.

     આ લખનાર પુરૂષને માટે સજીવારોપણના ઉદાહરણ શોધવાં બહુ મુશ્કેલ હતાં. તેણે આપણાં જાણીતાં સર્જક દેવિકા બહેન ધ્રુવ પાસે ધા નાંખી. પૌત્ર / પૌત્રીઓની માવજતમાં વ્યસ્ત હોવા છતાં,  માત્ર ત્રણ જ દિવસમાં એમણે નીચેનો ઢગલો આ જણ માટે હાલતો, ચાલતો, બોલતો કરી દીધો.

સજીવારોપણ જ સજીવ બની ગયું !

     લો એ સૌને ધબકતાં, સરકતાં, સળવળતાં માણીએ  –

૧) કુદરતની મનોહર ગોદ મહીં રમતી’તી ફિઝાંઓ આલમની.

આકાશના પડદા ચીરીને,હસતી’તી ઘટાઓ આલમની.

– સૈફ પાલનપુરી

૨)  હજારો વર્ષ વીત્યાં તો યે શિષ્ટાચાર ના શીખ્યો.

 કોઈ બોલાવે,ના બોલાવે આવી જાય છે તડકો.
  જરા મૂંઝાઈને  જો બંધ બારીઓ ઉઘાડું છું,

  તમારું નામ લઈને અંદર આવી જાય છે તડકો. 

– સૈફ પાલનપુરી

૩) બરાબર યાદ છે કે, એક  એનું રોમ ખેંચ્યું ત્યાં

દિશાઓ  ચીરતો ઉઠ્યો હતો ચિત્કાર પીંછાઓનો.

– મનોજ ખંડેરિયા  

૪) છોડી મને કૂદી પડયું, બચપણ તળાવમાં.

    ત્યાં દોડતું આવ્યું સ્મરણનું ધણ તળાવમાં.
    વાતાવરણમાં યોગના આસન કરી કરી

    સૂતા શવાસનમાં બધાં રજકણ તળાવમાં.

    વરસાદના એ ભાંભરા જળ બૂમ પાડતા

    છોડી મને કૂદી પડયું બચપણ તળાવમાં 

– વંચિત ફુકમાવાલા

૫) પંખીઓએ કલશોર કર્યો, ભાઈ! ધરતીને સૂરજ ચૂમ્યો,

કૂથલી લઈને સાંજનો સમીર આજ વનેવન ઘૂમ્યો. વનેવન ઘૂમ્યો…..

તાળી દઈ કરે ઠેકડી તીડો, તમરાં સિસોટી મારે,

જોવા તમાશો આગિયા ચાલ્યા બત્તી લઈ દ્વારે દ્વારે.  ફરી દ્વારે દ્વારે…….
– નિનુ મઝુમદાર

૬) એક સુસ્ત શરદની રાતે
આળસ મરડી રહી’તી ક્ષિતિજે ને વ્યોમ બગાસું ખાતું હતું;
આંખો ચોળી નિદ્રાભારે પાંપણ પલકાવતી તારલીઓ,
ભમતી’તી આછી વાદળીઓ કંઈ ધ્યેય વિના અહીંયા ત્યહીંયાં;
ચંદાએ દીવો ધીમો કરી મલમલની ચાદર ઓઢી લીધી.

– નિનુ મઝુમદાર

૭) લીલ લપાઈ બેઠી જળને તળિયે;
સૂર્યકિરણને એમ થયું કે લાવ જઈને મળીયે!

હળવે ઊતરે આખું વ્યોમ;નેણને અણજાણી આ ભોમ
લખ લખ હીરા ઝળકે ભીના તૃણ તણી આંગળીએ!

– સુરેશ દલાલ

૮)  રસ્તાઓ રઝળ્યાં કરે નગરમાં મંજાર સર્પો સમા, 
ને એની ચમટી ય કોઈ ઘરમાંથી ના દવા નીકળે.
પોતાનાં મુઠ્ઠીક સ્વપ્ન લઈને આ કાફલા જાય છે, 
એની અંતરિયાળ લૂંટ કરવા રસ્તા બધાં નીકળે. 

–  રમેશ પારેખ

૯) વરસોના વરસો દોડે છે ડામચિયા પર,
વીતી ગયેલી પળ બોલે છે ડામચિયા પર.

રાતે આંખોના ફળિયામાં લ્યો આળોટી,
શમણા ભેગા થઈ પોઢે છે ડામચિયા પર.

આ ઓશિકા ને ચાદર ત્યાં નવરા બેઠાં,
સંબંધોના પડ ખોલે છે ડામચિયા પર.  

 – યામિની વ્યાસ

૧૦) ઘણ રે બોલે ને એરણ સાંભળે હો… જી:
બંધુડો બોલે ને ભેનડ સાંભળે હો… જી.

એ જી સાંભળે વેદનાની વાત – 
વેણે રે વેણે સત-ફૂલડાં ઝરે હો… જી

બહુ દિન ઘદી રે તલવાર,
ઘદી કાંઈ તોપું નેમનવાર;
પાંચ-સાત શૂરાના જયકાર
કાજ ખૂબ ખેલાણા સંહારઃ

હો એરણ બ્હેની! – ઘણ રે બોલે ને(૨)

–  ઝવેરચંદ મેઘાણી

ગઝલમાં વિરોધાભાસ

          ઉપમા કે રૂપકથી ઊંધો ભાવ એટલે વિરોધાભાસ.  એમાં સરખામણી હોય પણ ઊંધી! એકમેકથી  વિરોધી બાબતો એક જ પદ કે શેરમાં રજૂ કરીને, કવિ અલગ જ રીતે પોતાની વાત કહેવા માંગે છે. અથવા વિરોધનો ભાવ  વાપરીને કવિ મૂળ બાબતના ગૌરવને પ્રાધાન્ય આપવા માંગતો હોય છે. ‘પણ’, પરંતું’, ‘છતાં’  એવા શબ્દો શેર કે પંક્તિમાં વપરાય ત્યારે વિરોધાભાસ એકદમ સ્પષ્ટ રીતે દેખાઈ આવતો હોય છે.

     જગત અરસ પરસ વિરોધી બાબતોથી ભરપૂર હોય છે. એક વિચાર પ્રમાણે તો પરસ્પર વિરોધી બાબતો એકેમેકની પૂરક હોય છે! દા.ત. પ્રેમ અને ધિક્કાર. આપણે જેમને ધિક્કારવા  લાગીએ છીએ, એ મોટે ભાગે એક કાળમાં આપણા મિત્રો જ હતા. સાવ અજાણ્યું માણસ મોટા ભાગે આપણું દુશ્મન નથી હોતું. જે પ્રિયાનો ઘંટડી જેવો અવાજ પ્રેમીના મનમાં અવનવા ભાવ ઉપજાવતો હોય છે, એ જ પ્રિયા પત્ની બને પછી, તેનો અવાજ વર્ષો પછી  કર્કશ અને અપ્રિય કે ડરામણો લાગવા માંડે છે!

     આજે ગઝલમાં આવા વિરોધાભાસ ભેગા કરવા પ્રયાસ કર્યો છે.

૧. હસવાનો આજે મેં જે અભિનય કર્યો હતો.
આઘાત દુર્દશાનો હતો કોણ માનશે?

ડાહ્યો ગણી રહ્યું છે જગત જેને આજકાલ,
એ આપનો દિવાનો હતો, કોણ માનશે?

– રૂસ્વા મજલૂમી

૨. થાય  સરખામણી  તો  ઊતરતા  છીએ  તે  છતાં  આબરુને દીપાવી દીધી

એમના  મહેલને  રોશની  આપવા   ઝૂંપડી  પણ  અમારી  જલાવી  દીધી

– બેફામ

૩. વ્યર્થ  દુનિયામાં   પ્રણયને  આંધળો  કહેવાય  છે

તું  નયન  સામે  નથી  તો  પણ  મને  દેખાય  છે

– બેફામ

૪. આભાર ભરેલા મસ્તકને ઊંચકવું ‘શયદા’ સહેલ નથી,

 હું આમ તો મસ્તીમાં આવી, આકાશ ઉઠાવી જાણું છું.

– શયદા

૫. નજર રૂપની એટલે એક પારો, હૃદય પ્રેમનું એટલે એક જ્વાળા,
સમાવ્યો છે પારો અમે આગ માંહે, જીગર ‘શૂન્ય’ એવું અવર કોણ કરશે.

– ‘શૂન્ય’ પાલનપુરી

૬. ગુસ્સે થયા જો લોક તો પત્થર સુધી ગયા,
પણ દોસ્તોના હાથ તો ખંજર સુધી ગયા.

‘ઘાયલ’ નિભાવવી’તી અમારે તો દોસ્તી,
આ એટલે તો દુઃશ્મનોના ઘર સુધી ગયા.

– અમૃત ‘ઘાયલ’

૭. છે ઘણા એવા કે, જેઓ યુગને પલટાવી ગયા,
પણ બહુ ઓછા છે, જેઓ પ્રેમમાં ફાવી ગયા.

હું વીતેલા દિવસો પર એક નજર કરતો હતો.
યાદ કૈં આવ્યું નહીં પણ આંસુઓ આવી ગયાં.

– સૈફ પાલનપુરી

૮. એ ઓર વાત છે કે નથી મોહ નામનો,
બાકી તમારો ‘શૂન્ય’ તો લાખોમાં એક છે…

– ‘શુન્ય’ પાલનપુરી

૯. ગગનવાસી ધરા પર બે ઘડી શ્વાસો ભરી તો જો!
જીવનદાતા, જીવન કેરો અનુભવ તું કરી તો જો!

સદાયે શેષ શૈયા પર શયન કરનાર ઓ ભગવન,
ફકત એકવાર કાંટાની પથારી પાથરી તો જો!

– નાઝિર દેખૈયા

૧૦. વૃક્ષ એક જ સેંકડો ફળનું જતન કરતું રહ્યું,
સંકડો ફળથી જતન એક વૃક્ષ કેરું ના થયું;
એમ પોષે છે પિતા બે-ચાર પુત્રોને છતાં,
સર્વ પુત્રથી જતન એક જ પિતાનું ના થયું.

– વિનય ઘાસવાલા

ગઝલમાં દ્રષ્ટાંત

      એક દ્રષ્ટાંત આપીએ એટલે વેદ , પુરાણ, ઉપનિષદ, કે ફિલસૂફીના થોથેથોથાં ચપટિકમાં સમજાવી  દેવાય. એટલે જ તો કથાકારોનો ધંધો ચાલતો હોય છે! કોઈ પણ અઘરી વાત સમજાવવી હોય તો જીવનમાંથી એનું ઉદાહરણ આપો તો તરત સમજાઈ જાય. કવિઓ પણ આ વાત બરાબર જાણતા હોય છે. એટલે જ ઘણી બધી ગઝલ અને કવિતામાં દ્રષ્ટાંત આપતા હોય છે. અહીં આવાં થોડાક શેર/ પદ ભેગાં કર્યાં છે.

   બીજું એક સરસ અવલોકન એ પણ છે કે, આવા શેર/  ગઝલ વાંચીએ ત્યારે ગુજરાતી કવિઓની સર્જકતાને સો નહીં – હજાર સલામ  ભરવી જ પડે.

૧) નિરખને ગગનમાં કોણ ઘૂમી રહ્યો?
‘તેજ હું’, ‘તે જ હું’ શબ્દ બોલે;
શ્યામનાં ચરણમાં ઇચ્છું છું મરણ રે,
અહીંયા કો નથી કૃષ્ણ તોલે!

બત્તી વિણ, તેલ વિણ, સૂત્ર વિણ, જો વળી,
અચળ ઝળકે સદા વિમળ દીવો;
નેત્ર વિણ નિરખવો, રૂપ વિણ પરખવો,
વણ જિહ્વાએ રસ સરસ પીવો!

– નરસિંહ મહેતા

૨) ડંખ દિલ પર કાળ કંટકના સહન કીધાં વગર
પ્રેમ કેરા પુષ્પને ચૂમી શકે ના કો અધર
કાંસકીને જો કે એના તનનાં સો ચીરા થયા,
તો જ પામી સ્થાન જઈને એ પ્રિયાની ઝુલ્ફ પર.

– ‘શૂન્ય’ પાલનપુરી

૩) કેટકેટલું મથે ? દેહ પાછળ ને પાછળ,
મન હંમેશાં આગળ થઈને ચાલ્યું આઘે.

પથ્થરનો અવતાર મળ્યો આ જન્મે મિસ્કીન,
શું ય હશે જે ખળખળ થઈને ચાલ્યું આઘે…

– રાજેશ વ્યાસ ‘મિસ્કીન’

૪) ઘણીએ ચીજ આલમમાં નથી તજતી અસિલયતને,
વસીને કોલસા વચ્ચે નથી પડતાં રતન કાળા.

– કિસ્મત કુરેશી

૫) બધાની ચાદરોનાં રંગ નોખાં,
બધું રંગરેજને આધીન, મનવા!

હવે બસ, જાત બાજુ દોટ મૂકો!
ગણી લો એક, દો ને તીન, મનવા!

– હર્ષા દવે

૬) નહીં ઝીંક ઝીલી શકે કોઈ કાળે,
મળ્યાં કાચી માટી ‘ને કાચો નીંભાડો.

કદી તૂટવાનો અનુભવ કર્યો છે?
કહી શકશે, કોને કહે છે તિરાડો?

– સંજુ વાળા

૭) જનોઈવઢ કૈ ઘાવ ઝીંકતી ચુપ્પીની તલવાર,
નહીં હવે ઊંચકાય તમારા નહીં બોલ્યાનો ભાર

ફૂંક વિના તો સ્વયં વાંસળી પણ છે વાંસ એક પોલો,
બોલો, કંઈક તો બોલો…

– અનિલ ચાવડા

૮) સ્મરણની શ્વેત કાગળ-નાવ જ્યાં તરવા મૂકી જળમાં,
ચીરાયું વસ્ત્રની માફક ઝરણ, એની ઉદાસી છે.

હું જાણું છું કથા પણ તોય પાછળ દોડવું પડશે,
ફરે છે એક માયાવી હરણ, એની ઉદાસી છે.

– મિલિન્દ ગઢવી

૯) એક હૉસ્પિટલ અહીં સામે જ છે,
ઝૂંપડી તો પણ હજુ ખાંસે જ છે.

આભ પાસેથી હવે શું માંગવું ?
મા મને કાયમ દુઆ આપે જ છે.

– રાકેશ હાંસલિયા

૧૦) અથડાતી-પછડાતી પ્હોંચી પચાસમે ત્યારે ચક્ષુદેવ ત્રુઠ્યાં,
પારુલદેનાં ચશ્મા તડાક્ દઈ તૂટયા. *

ઘરડીખખ ફ્રેમને વળગીને બેઠેલા કાચ હતા પેલ્લેથી ઝાંખા
આઘા-ઓરામાં કરે ભેળસેળ, ઉપ્પરથી ચોખ્ખું દેખાડિયાના ફાંકા
દૃશ્યોએ-સત્યોએ ટોળે વળીને એનાં નામનાં છાજિયાં કૂટયાં
પારુલદેનાં ચશ્મા તડાક્ દઈ તૂટયા.

– પારુલ ખખ્ખર

* ( મોતિયો !)

ગઝલમાં ’ગઝલ’ – ગઝલાવલોકન

       ગઝલમાં ગઝલ ! અહીં કોઈ વિશિષ્ઠ અર્થ અભિપ્રેત નથી! માત્ર ગઝલોના એવા શેર ગોતવા પ્રયાસ છે , જેમાં એક શબ્દ ‘ગઝલ’ હોય.

૧)   ગઝલની ગૂંજતી સરગમ સરળ ભાષામાં કહી દઈએ.

      મુલાયમ મૌનનું રેશમ, સરળ ભાષામાં કહી દઈએ.

  – શોભિત દેસાઈ

૨) એક પ્રણાલિકા નિભાવું છું લખું છું ‘સૈફ’ હું
બાકી ગઝલો જેવું જીવન ક્યાં હવે જીવાય છે ?
– સૈફ પાલનપુરી

૩) અનાદિ મથામણ છે મારી ગઝલમાં,
નશીલું નિવારણ છે મારી ગઝલમાં.

 – મકરંદ દવે

૪) ફક્ત હું એમના માટે ગઝલ લખું છું ‘મરીઝ’,
આ ચાર પાંચ જે મારો કમાલ સમજે છે.

– મરીઝ

૫) ભૂલાતી પ્રેમ મસ્તીની કહાની લઈને આવ્યો છું.
કલાપી કાલની અંતિમ નિશાની લઈને આવ્યો છું.
કદી ગઝલોય સાંભળવી ઘટે સાહિત્ય સ્વામીઓ,
નહીં માનો હું એ રંગીન વાણી લઈને આવ્યો છું.

– અમૃત ‘ઘાયલ’

૬) જુઓ શી કલાથી મેં તમને છૂપાવ્યા
ગઝલમાં પણ આવ્યા તો નામે ન આવ્યા.

– મરીઝ

૭) દીવો થઈને ઝળહળ્યા તારી ગઝલના શેર
આંખોમાં રોશનીએ રચી ભાત ગઝલની 
– તુષાર શુકલ

૮) જાહેરમાં જે સાંભળી શરમાઈ જાય છે,

 તે ખાનગીમાં મારી ગઝલ દિલથી ગાય છે.
– અમૃત ‘ઘાયલ ‘

૯) દેહના કોડિયે, પ્રાણની વાટને,
લોહીમાં ભીંજવીને જો બાળી શકો,
તો જ પ્રગટી શકે દર્દની મ્હેફિલે,
દિલને રોશન કરે એવું નૂરે ગઝલ.
જન્મ-મૃત્યુ છે, મત્લા ને મક્તા ઉભય,
 શ્વાસના કાફિયા, જિંદગીનો વિષય ;
રંગ લૌકિક છે પણ અલૌકિક લય ,
ગાય છે ‘ શૂન્ય’ ખુદની હજૂરે ગઝલ.
-“શૂન્ય” પાલનપુરી

૧૦) ગામ શહેર સુતાં છે રેશમી રજાઈમાં
કોક બેઠા જાગે છે, લો ગઝલ સરાઈમાં.

-રાજેન્દ્ર શુકલ

ગઝલમાં ‘કેમ છો?’ – ગઝલાવલોકન

      એક ગુજરાતીની ઓળખ એટલે – ‘કેમ છો? ‘ – આપણી ભાષામાં કદાચ સહુથી વધારે વપરાતું વાક્ય! મળતાંની સાથે જ આવી પૂછપરછ ન થાય તો એ બે જણ ગુજરાતી કહેવાય?!  કવિઓએ પણ આની નોંધ લીધી છે.

        અહીં પ્રયત્ન છે – કવિતા કે ગઝલમાં ‘કેમ છો?’ અથવા ‘કેમ છે?’ વાક્ય ક્યાં ક્યાં વપરાયું છે?  આમ તો આ શોધ સાવ સરળ બની જશે એમ લાગતું હતું. પણ ધાર્યા મુજબ એ શોધ આ વાક્ય જેવી સરળ ન રહી. માત્ર આટલી પંક્તિઓ જ શોધી શકાઈ –

૧) કોણ   જાણે   હતી  કેવી  વર્ષો  જૂની

  જિંદગીમાં  અસર  એક  તનહાઈની

કોઈએ  જ્યાં  અમસ્તું  પૂછ્યું  ‘કેમ  છો?’

એને  આખી  કહાણી સુણાવી દીધી

– બેફામ

૨) હો ભીડમાં જ સારૂં, બધામાં ભળી જવાય,
એકાંતમાં તો જાતને સામે મળી જવાય;
સામે મળી જવાય તો બીજું તો કંઈ નહીં,
પણ ‘કેમ છો?’ કહીને ન પાછા વળી જવાય.

– મુકુલ ચોકસી

૩) મારાં પહેલાં કોણ આવીને ગયું,

એશ-ટ્રે ને કપરકાબી કેમ છે?

-ખલીલ ધનતેજવી

૪) હેમન્તનો શેડકઢો તડકો સવારનો
પીતાં હતાં પુષ્પ.
પીતાં હતાં ઘાસતૃણો
હીરાકણીશાં હિમચક્ષુએ મૃદુ
પુષ્પો ફોરે સૌરભપ્રશ્ન મૂક :
પૃથ્વીજાયાં તોય પ્રસન્ન શાં અમે !
કેમ છો તમે ?

– ઉમાશંકર જોશી

૫) દર્પણમાં જોએલા ચહેરાને રોજ રોજ
આમ  જ  પૂછવાનું  કામ  મારું  છે?
કેમ છો ? સારું છે ?

– ચિનુ મોદી

૬) કેટલા વરસે મળી ગ્યા ‘કેમ છો?’
સાવ બસ ભૂલી ગયા’તા ‘કેમ છો?’

અર્થ એના કેટલા એ કાઢશે?
કોકને પૂછ્યું’તું અમથા, ‘કેમ છો?’

– કૈલાસ પંડિત

૭) મુખ પર ઢંકાયેલી
મૃત્યુની ચાદરને સહેજ આઘી કરીને
તમે માત્ર ‘કેમ છો?’ એટલું જ પૂછ્યું હોત
તો હું જીવી ગયો હોત.

– જયંત પાઠક

૮) આકાશે આમ ક્યાંક ઝુકી લીધું
ને ફૂલોને ‘કેમ છો?’ પૂછી લીધું
પણ મૂંગી આ વેદનાનું શું?

– જગદીશ જોષી

૯) મળે જો કોઈ રસ્તામાં મુંઝાયેલું ને રત ખુદમાં
કશું નહિ તોય એને ‘કેમ છો?’ પૂછાય ને, એમ જ

ઘણું છે તોય, ‘અહિંયા કેમ ?’ પૂછે કોઈ’ને સામે
હસીને આપણાથી એટલું કહેવાય ને – ‘એમ જ !’

– ડૉ. નીરજ મહેતા

૧૦) આ નકાબો ને ફગાવી સાદ દેજો, ‘કેમ છે?’,
પ્રેમને સંતાડતા અમને કહેજો, ‘વ્હેમ છે’.

– મનીષ દેસાઈ

ગઝલમાં અતિશયોક્તિ – ગઝલાવલોકન

     ઉપમા, ઉત્પ્રેક્ષા, રૂપક ની વાત કરી અને તરત અતિશયોક્તિ યાદ આવી ગઈ. કવિ આત્મા એના પ્રિય પાત્રની સરખામણી બીજી કોઈ ચીજ સાથે કરતાં કરતાં એટલો તો ભાવાવેશમાં આવી જાય છે કે, એ સીમા ઓળંગી અતિરેક કરી બેસે છે! જ્યારે કવિના અંતરમનનો આ જુવાળ આપણને સ્પર્શે છે, ત્યારે આપણને પણ એ ભાવાવેશના પ્રદેશમાં ખેંચી જાય છે – ભલે ને એ વાત અવાસ્તવિક હોય, અતિશયોક્તિ હોય!

  તો ચાલો… ગુજરાતી કાવ્ય જગતમાં અતિશયોક્તિઓ ગોતીએ –

૧) આપનું મુખ જોઇ મનમાં થાય છે,
    ચાંદ પર લોકો અમસ્તા જાય છે.

     – ‘આદિલ’ મન્સુરી

૨) કોણ જાણે હતી કેવી વર્ષો જૂની
જિંદગીમાં અસર એક તન્હાઇની
કોઇએ જ્યાં અમસ્તું પૂછ્યુ કેમ છો?
એને આખી કહાણી સુણાવી દીધી.

– બરકત વિરાણી’ બેફામ’

૩) એકે ડાળીથી હવે ઝીલ્યો ન જાય
કોઈ રાતી કીડીનોય ભાર !
એક પછી એક ડાળ ખરતી જોઉં ને થાય
પડવાને છે કેટલી વાર ?

-અનિલ જોશી

૪) તમારાં અહીં આજ પગલાં થવાનાં,
ચમનમાં બધાંને ખબર થૈ ગઈ છે.
ઝુકાવી છે ગરદન બધી ડાળીઓએ,
ફૂલોની ય નીચી નજર થઈ ગઈ છે.

– ગની દહીંવાલા

૫) કસુંબલ આંખડીના આ કસબની વાત શી કરવી?
કલેજું કોતરી નાજુક મીનાકારી કરી લીધી.

-અમૃત ‘ઘાયલ’

૬) ચાંદો નીચોવી એના વાટકા ભર્યા,
ને એને મોગરાની કળીએ હલાવ્યા
આટલા ઉઝરડાને શમણું ઓઢાડી
અમે ઉંબરની કોર લગી લાવ્યા
આપી આપીને સજન ટેકો આપો,

-વિનોદ જોશી

૭) એક સાથે ચમન ખીલી ઉઠે છે;
જ્યારે ગુન-ગુન સરીખું ગાય સસલી.
ચંદ્ર પણ શૂન્યવત જોતો રહે છે;
છાપરે બે ઘડી દેખાય સસલી.

– યોગેન્દુ જોશી

૮) આંસુને પી ગયો છું, મને ખ્યાલ પણ નથી,
એક રણ તરી ગયો છું, મને ખ્યાલ પણ નથી.

– હરીન્દ્ર દવે

૯) રસમ અહીંની જુદી, નિયમ સાવ નોખા
અમારે તો શબ્દો જ કંકુ ને ચોખા.
હવાયેલી સળીઓ જ ભીતર ભરી છે
અહીંના જીવન જાણે બાકસના ખોખા

– મનોજ ખંડેરિયા

૧૦) હાથને ચીરો તો ગંગા નીકળે 
છેવટે એ વાત અફવા નીકળે 
બૉમ્બની માફક પડે કાયમ સવાર 
એ જ કચ્ચરઘાણ ઘટના નીકળે

કોઇ સપનું છીછરું વાગ્યું હતું ને
જનોઇવઢ સબાકા નીકળે
સ્તબ્ધ આંખોની કરો ખુલ્લી તપાસ, 
ભોંયરાઓ એના ક્યાં ક્યાં નીકળે ? 

-રમેશ પારેખ

ચાલો આપણે પણ અતિશયોક્તિઓ કરીએ કે ગોતીએ !

ગઝલમાં ઉપમા/ રૂપક – ગઝલાવલોકન

ગુજરાતી ગઝલમાં મૃગજળ – ઝાંઝવાંની ઉપમાનો અતિરેક થઈ ગયો છે. ‘ઝાંઝવાનાં જળ ક્યાં ક્યાં ઝળક્યાં?’ – એની યાદી બનાવીએ તો દસ બાર પાનાં તો સહેજે ભરાઈ જાય. જાણેકે, ગુજરાતી કવિઓને બીજી કોઈ ઉપમા સૂઝતી જ નથી! 

      પણ છેક એમ નથી. બળૂકાં ગુજરાતી કવિઓ અને કવયિત્રીઓએ જાતજાતની અને ભાત ભાતની કલ્પનાઓ કરીને ગુજરાતી સાહિત્યને શણગાર્યું છે. એના પરથી મનમાં એવો વિચાર આવ્યો કે, ‘ઝાંઝવાં જ શા માટે? – વાદળની અભરાઈ પરથી ગોતી ગોતીને આવી અવનવી  ઉપમાઓ/ રૂપકો નું સ્નેહ સંમેલન રાખ્યું હોય તો?’

     મજા આવી જાય! તો લો, આમ જડેલી, વીણેલી થોડીક ઉપમાઓ/ રૂપકો –

૧)  કમલવત ગણીને બાલના ગાલ રાતા
રવિ નીજ કર તેની ઉપરે ફેરવે છે.

– કલાપી

૨)  આયનાની જેમ હું તો ઊભી’તી ચૂપ
ગયું મારામાં કોઈ જરા જોઈને 

– મનોજ ખંડેરિયા 

૩) મારી આંખે કંકુના સૂરજ આથમ્યા…
મારી વે’લ શણગારો વીરા, શગને સંકોરો
અજવાળાં પહેરીને ઊભા શ્વાસ!
મારી આંખે કંકુના સૂરજ આથમ્યા…

– રાવજી પટેલ

૪) ટાવર ધબકે, રસ્તા ધબકે, અરધો-પરધો માણસ ધબકે
કોનો ધબકારો કોણ અહીં અટકાવી દે, કહેવાય નહીં

– રમેશ પારેખ

૫) કચકડાની ચૂડી રે! મારું કૂણું માખણ કાંડું રે! સહિયર શું કરીએ?

સપનાનું સાંબેલું લઈને, ઉજાગરાને ખાંડું રે! સહિયર શું કરીએ?

–   વિનોદ જોશી

૬) ગઝલની ગુંજતી સરગમ,  સરળ ભાષામાં કહી દઈએ.

મુલાયમ મૌનનું રેશમ, સરળ ભાષામાં કહી દઈએ.

– શોભિત દેસાઈ

૭) જાંબુડાનાઝાડ પર લટકતો, 
લીલો લીલો મારો સુરજ ક્યાં છે?
ક્યાં છે મારા ખેતર, કુવાના ખુણામાં 
કબુતરાની પાંખો પર સુતેલો
ભોળો ભોળો અંધકાર ક્યાં છે?

– જયંત પાઠક 

૮) અમે રે સૂકું રૂનું પૂમડું, તમે અત્તર રંગીલા રસદાર.
…

અમે રે, સૂના ઘરનું જાળિયું, તમે તાતા તેજના અવતાર.
….

અમે રે ઊધઈખાધું ઈધણું, તમે ધગધગ ધૂણીના અંગાર.

– મકરંદ  દવે

૯) જીવનમાં આમ જો કે પ્રલોભન અનેક છે,
   જળમાં કમળની જેમ વિકસવાની ટેક છે.

– ‘શૂન્ય’ પાલનપુરી

૧૦) એક મયખાનું ચાલે છે આલમ મહીં 

  ચંદ્ર પણ જામ છે સૂર્ય પણ જામ છે.

– ‘શૂન્ય’ પાલનપુરી

      અને ચીલાચાલુ ‘ઝાંઝવાનાં જળ..’ પર પાછા આવીએ તો, એ કલ્પનાને શૂન્ય સાહેબે આમ પણ  બહેલાવી છે!

સમજવો નથી સાર કૈં જિંદગીનો.
કે સમજીને સુખથી બસર કોણ કરશે?
છિપાવી ગયું પ્યાસ મૃગલું જો એની;
તો મૃગજળની સામે નજર કોણ કરશે?