આયનાની જેમ હું તો ઊભી ‘તી ચૂપ ગયું મારામાં કોઇ જરા જોઇને
ભાનનો તડાક દઇ તૂટી જાય કાચ એના જોયાની વેળ એવી વાગે છુંદણાના મોર સાથે માંડું હું વાત મને એટલું તો એકલું રે લાગે
આજ તો અભાવ જેવા અંધારે ઊભી છું પડછાયો મારો હું ખોઇ ને આયનાની જેમ હું તો ઊભી ‘તી ચૂપ ગયું મારામાં કોઇ જરા જોઇને.
એવું તે કેવું આ સિંચાતું નીર મારા નામનાં સુકાય પાન લીલાં લેતી આ શ્વાસ હવે એમ લાગે જાણે કે છાતીમાં ધરબાતા ખીલા
પરપોટો ફૂટે તો જળને શું થાય નથી જાણ થતી કોઇ દિવસ કોઇને આયનાની જેમ હું તો ઊભી ‘તી ચૂપ ગયું મારામાં કોઇ જરા જોઇને.
– મનોજ ખંડેરિયા
દિલને કોરી ખાતી વ્યથાની આ કવિતા એક વિશિષ્ઠ છાપ મૂકી જાય છે. ખાલીપાની આ વ્યથા પ્રિયજન દૂર હોય કે સ્વદેશથી દૂર સ્થળાંતર કરવું પડ્યું હોય – તે સૌની વ્યથા છે. એકધારાં ચાલ્યા કરતા જીવનમાં કોઈ પ્રવેશે અને આયના જેવી જડ અવસ્થામાં ન સાંધી શકાય એવી તરાડ પડી જાય – એની આ વાત બહુ જ અલગ અંદાજમાં મનોજ ભાઈએ કહી છે. ખાલીપાના અંધારામાં સૂરજ કે દીવો પડછાયો પાડી શકતા નથી, અથવા વિરહી હૃદય તે જોવા અશક્ત બની જાય છે.
કદાચ આવી જ અવસ્થા ઇશ્કે હકીકીમાં પણ પ્રસ્તુત બની જાય છે.
તમે ના જુઓ તો અમારી ખતા શી, અમે તો પોકારી પોકારીને બેઠા.
અમે પણ હતા કેવા સાચા જુગારી, ના જીતીને બેઠા, ના હારીને બેઠા.
અમે ક્યા કશું વિચારીને બેઠા, તમે જે દીધું તે સ્વીકારીને બેઠા. – અદી મિર્ઝા
આમ તો આ પ્રેમની કવિતા છે. પ્રેમ અંગે અઢળક કવિતાઓ પરાપૂર્વથી લખાતી આવી છે, અને લખાતી રહેશે. પણ આ સાંભળતાં બે વિચાર ઉદભવ્યા.
પ્રેમની કવિતા વાંચીએ કે સાંભળીએ ત્યારે બે વિજાતીય વ્યક્તિ વચ્ચેની લાગણીની આપ-લે કલ્પી લેવાનો રિવાજ છે! પણ અનેક વાર ઘણા બધાએ કહ્યું છે તેમ, પ્રેમ એ જીવનનો બહુ વિસ્તાર વાળો ગુણ છે. પ્રેમમાં ગણતરીઓ કે સોદાબાજી નથી હોતાં – એ જુગાર હોય છે. એમાં ગુમાવવાનું અભિપ્રેત હોય છે. હાર અને જીત તો એમાં પણ હોય છે પણ એનું પ્રાધાન્ય નથી હોતું. પ્રેમની એ વિલક્ષણતા અહીં ઉજાગર થઈ છે.
બીજો વિચાર તરત એ આવી જાય છે કે, આટઆટલાં ઉદાત્ત પ્રેમકાવ્યો લખાયાં, ગવાયાં, સંભળાવાયાં, દોહરાવાયાં હોવા છતાં પણ કેમ સોદાબાજીઓ, ગણતરીઓ, વ્યાપારિકતાઓ પણ જમાનાજૂની વાસ્તવિકતાઓ રહી છે? આપણો ઈશ્વર સાથેનો સંબંધ તો સાવ વ્યાપારી. માગણીઓ જ માંગણીઓ. એ જો હોય તો એ બિચારાની હાલત માટે દયા આવી જાય ! અબજો લોકોની માગણીઓ રજિસ્ટર કરવા ય એને કેટલી મોટી ઓફિસ રાખવી પડતી હશે ? !
આ સમસ્યાનો એક જ ઉકેલ છે –
જીવન ખાલીખમ અને અર્થહીન છે, એ સત્યને આત્મસાત કરતાં રહેવું. આ ક્ષણમાં, આ જગ્યાએ, જીવન જેવું છે – એવું સ્વીકારતા જવું.
એક પણ શેર એવો નથી કે એનું રસદર્શન કરાવવું પડે. સીધી અંતરમાં ઉતરી જાય એવી કવિતા. પણ ચીસ પડાવી દે, તેવો તેનો મક્તાનો શેર છે – કાચનું વાસણ ફૂટે અને હાયકારો થઈ જાય, તેવો કરૂણ અંત.
આમ શા માટે? કેમ લગભગ હમ્મેશ એમ જ બનતું હોય છે? આપણા જીવનના રિયર વ્યૂ મિરરમાં જોઈશું તો જણાશે કે, આપણા દુશ્મનોમાં કોઈ સાવ અજાણ્યું જણ હોતું નથી. દરેક દુશ્મન કોઈને કોઈ કાળે આપણો મિત્ર રહી ચૂક્યો હોય છે.
એવી તો મિત્રતા કેવી કે, જેને સહેજ ઠેસ લાગે અને નંદવાઈ જાય? જે પ્રિયતમાનો અવાજ મીઠી ઘંટડી જેવો લાગતો હતો, એ લગ્ન થયા પછી, બે ચાર વરસમાં જ કેમ માંગણીઓ કરતો, બેસૂરો લાગવા માંડે છે?
આપણા સંબંધો મોટા ભાગે પ્રેમ સંબંધો હોતા જ નથી. મોટા ભાગે એ સ્વાર્થના/ સગવડના/ લેવડ દેવડના સમીકરણો જ હોય છે. સંબંધોના તાણા વાણામાં પણ મેનેજમેન્ટના સિદ્ધાંતો જડબેસલાક વણાયેલા હોય છે ! જ્યાં સુધી એ ગણિતના દાખલાની રકમો બરાબર સરખે સરખી હોય ત્યાં સુધી જ….
‘ = ’ ની સંજ્ઞા સાચી. નહીં તો તરત જ –
કહે છે કે, ભક્તિ એ પરમ તત્વની શરણાગતિનું સૌથી સરળ સાધન છે. પણ કેટલી ભક્તિ અવ્યભિચારિણી ભક્તિ હોય છે? નરસિંહ કે મીરાં જેવી ભક્તિ, એમના જેવી બિનશરતી શરણાગતિ કેમ વ્યવહારમાં , સમાજમાં, અંગત સંબંધોમાં ભાગ્યે જ જોવા મળે છે? એમ થાય કે, નિસ્વાર્થ પ્રેમ અને ભક્તિ દુન્યવી પણ હોતાં હશે?
બીજા વિચારે – ‘જેમ છે, તેમ છે જ.’ એમાં કોઈ અપેક્ષા શીદ રાખવી? જે છે, જ્યાં છે, જેમ છે – એને પ્રેમપૂર્વક સ્વીકારવાની કળા આત્મસાત થાય તો – જીવન કેટલું તણાવ રહિત બની જાય? ઓશો યાદ આવી ગયા –
જીવનમાં જે પણ આવેઅને જે રીતેઆવે તેને પૂર્ણ રીતે, પ્રેમપૂર્વક સ્વીકારવાનીકળા હાંસલ કરવાજેટલોવિકાસ તમેકરીશકો –તે તમને તમેપોતેઆપેલીસૌથીમોટી ભેટછે.
***
જીવનની પ્રત્યેક ઘડી પૂર્ણ ધ્યાન અને શક્તિ સાથે ગાળી, એક સાથે માત્ર એક જ ડગલું ભરવાની કળા તમારા જીવનને નવી તાજગી, નવી તાકાત અને સર્જનાત્મકતાથી સભર કરી દેશે.
સાંજે નેટ ( નેથેનિયલ બાઉડિચ ) ઘેર પાછો ફર્યો ત્યારે તેના દિવાનખંડમાં એક પરબિડિયું ખુલવાની રાહ જોતું પડ્યું હતું. એક અઠવાડિયા પછી ‘હાર્વર્ડ યુનિ. ના પદવીદાન સમારંભમાં હાજર રહેવાનું આમંત્રણ’ – એવી સૂચના પરબિડિયા પર હતી. નાનો હતો ત્યારે હાર્વર્ડના સ્નાતક બનવાની ઉમેદ તેને યાદ આવી ગઈ. ચાર ચોપડી ભણેલા નેટને નાહકની એ દુખતી નસ દબાઈ જાય, એ ભયથી એ સમારંભમાં નહીં જવાનું નક્કી કર્યું અને ખોલ્યા વિના જ પરબિડિયું બાજુએ મુકી દીધું.
પંદરેક દિવસ પછી ટપાલી એક મોટું પાર્સલ એના ઘેર મુકી ગયો. એને ખોલતાં નેટને ખબર પડી કે, હાર્વર્ડ યુનિ.એ એણે કરેલા અભૂતપૂર્વ સંશોધનોની કદર કરીને તેને ડોક્ટર ઓફ લોઝ ( D.L.) ની પદવી એનાયત કરી હતી! હવે નેટે પેલું ઉશેટી દીધેલું પરબિડિયું ખોલ્યું. એમાં જાતે હાજર રહીને આ પદવી સ્વીકારવાનું આમંત્રણ હતું! જો કે, વૈજ્ઞાનિકો અને બુદ્ધિશાળીઓની આલમમાં નેટની પ્રતીષ્ઠા એટલી બધી જામેલી હતી કે, આ તો તેણે કરેલ કામની નાનીશી જ કદર હતી.
૨૬ , માર્ચ – ૧૭૭૩ ના દિવસે અમેરિકાના મેસાચ્યુસેટ્સ રાજ્યના સેલમમાં જન્મેલ નેથનિયલની શરૂઆતની જિદગી તો સુખમય હતી. પણ તે બે વર્ષનો હતો ત્યારે તેના પિતા હબાકુકનું વહાણ ચાંચિયાઓએ લૂંટી લીધું હતું. આ સાથે કુટુંબની સમૃદ્ધિનો અંત આવ્યો હતો. દારૂ ભરવાના બેરલ બનાવવાનો કૂપરનો ધંધો હબાકૂકે શરૂ કર્યો, પણ એમાં ખાસ કશી બરકત ન હતી. નેથનિયલ દસ વર્ષનો હતો ત્યારે એનું શાળાજીવન સમાપ્ત થઈ ગયું, અને બાપના ધંધામાં એને જોડાઈ જવું પડ્યું. છતાં ધીમે ધીમે હબાબૂક દેવાના ગર્તામાં ડૂબતો જ રહ્યો.
જમવા માટે એક પેટ ઓછું થાય તે મકસદથી નેટ બાર વર્ષનો હતો ત્યારે, એના બાપે વહાણને જરૂરી સામાન વેચતા વેપારીને ત્યાં નેટને ઇન્ડેન્ચર (તાલીમાર્થી) તરીકે ભરતી કરાવી દીધો. માલિકની દુકાનમાં જ રહેવાનું અને તેની પરવાનગી વિના તે કુટુમ્બને મળવા પણ ન જઈ શકે! ગુલામી જેવી જ આ નોકરીની સાથે નવ વર્ષ માટે નેટના આગળ ભણવાના સપના પર ચોકડી મૂકાઈ ગઈ.
અહીં એનું કામ બધા સામાનનો હિસાબ રાખવાનું હતું. ગણિતમાં પહેલેથી રસ ધરાવતા નેટને આ કામ બેરલ બનાવવા કરતાં વધારે રસપ્રદ નીવડ્યું. વહાણના સામાન અંગેની જાણકારી મળવા ઉપરાંત ઘરાકો સાથેની વાતચીતથી વહાણવટા અંગે નેટનું જ્ઞાન વધતું રહ્યું. એના માલિક પાસે અંગત લાયબ્રેરીમાં ઘણી બધી ચોપડીઓ હતી. ઉદાર માલિકે એ વાપરવા એને પહેલેથી છૂટ આપી હતી. તેણે એની જ્ઞાનભૂખ પારખી, પોતાના મિત્રો સાથેના સહિયારી મિલ્કત જેવા, ખાનગી પુસ્તકાલયનો ઉપયોગ કરવાની છૂટ પણ નેટ માટે મેળવી આપી. આ સવલતથી નેટ માટે જ્ઞાનના અગાધ દરવાજા ફટાબાર ખુલ્લા થઈ ગયા. આ તકનો લાભ લઈ, નેટ જાતમહેનતથી બીજગણિત( algebra) કલનશાસ્ત્ર(calculus), ફ્રેન્ચ, લેટિન અને ગ્રીક પણ શીખી ગયો!
છેવટે ૧૭૯૫માં નેટ એની પહેલી દરિયાઈ મુસાફરી પર જઈ શક્યો. એના રોજિંદા કામ ઉપરાંત વહાણના કેપ્ટનને ક્લાર્ક તરીકે પણ સહાય કરવાની હતી. કેપ્ટનને એની કાબેલિયતનો તરત ખ્યાલ આવી ગયો. આના કારણે નટને વહાણ ચલાવવાની જ નહીં પણ હંકારવાની અને ખાસ તો દિશા અને ગતિ માપવાની વિદ્યાનું જ્ઞાન પણ મળવા લાગ્યું. એની કુશાગ્ર બુદ્ધિના કારણે એને તારાઓના સ્થાન પરથી વહાણનું સ્થાન નક્કી કરવા વપરાતા, જહોન હેમિલ્ટન મૂરના The New Practical Navigator માં અસંખ્ય ભૂલો જણાઈ આવી. આ માટે વપરાતા સાધન ક્વોડ્રન્ટમાં પણ ઘણી બધી ભૂલો તેને જણાઈ આવી અને એમાં પણ તેણે સુધારા કર્યા.
ત્યાર પછી તો નેટની જીવન નૌકા એને યોગ્ય રાજમાર્ગ પર સડસડાટ દોડવા લાગી અને છેક ફિલિપાઈન્સ સુધીની દુનિયા તેણે ખેડી નાંખી. તેની પાંચમી સફરમાં તો તે વહાણનો કેપ્ટન બની ગયો હતો! અલબત્ત તેની આર્થિક હાલત પણ ઘણી ઊંચી આવી ગઈ હતી.
છેવટે ૧૮૦૩ની સાલમાં તે માદરે વતન સેલમમાં સ્થાયી થયો અને વિમાના ધંધામાં પલોટાયો. સાથે સાથે એની જ્ઞાન તરસ તો વણછીપી જ હતી. ખગોળશાસ્ત્રમાં તે બહુ ઊંડે સુધી ખૂંપી શક્યો અને એનાં લખાણોથી વૈજ્ઞાનિકોની દુનિયામાં પણ એનો પગપેસારો શરૂ થઈ ગયો. ૧૮૦૨ની સાલમાં એના જગપ્રસિદ્ધ પુસ્તક The American Practical Navigator ની પહેલી આવૃત્તિ પ્રસિદ્ધ થઈ, જે હજુ સુધી દરેક વહાણ પર અવશ્ય રાખવામાં આવે છે. અમેરિકાની ઘણી ખ્યાતનામ વૈજ્ઞાનિક સંસ્થાઓમાં નેથેનિયલ બોડવિચ માત્ર સભ્ય જ નહીં પણ અનેક સંશોધન લેખો અને અન્ય અમૂલ્ય પ્રદાનના કારણે યાદગાર બની ગયો છે.
અંગત જીવનમાં ૧૭૯૮માં એની બાળપણની દોસ્ત ઇલીઝાબેથ સાથે તેણે લગ્ન કર્યાં , પણ સાત જ મહિના બાદ તે અવસાન પામી. ૧૮૦૦ ની સાલમાં પોલી સાથે બીજાં લગ્ન કર્યાં, આ લગ્નથી છ પુત્રો બે પુત્રીઓ પણ જન્મ્યાં. પોલી પણ એને યોગ્ય જીવનસાથી નીવડી અને એનાં સંશોધન કાર્યમાં મદદનીશ અને પ્રેરણાસ્રોત બની રહી.
૧૮૩૮ માં બોસ્ટનમાં નેટનું અવસાન થયું, ત્યારે અમેરિકાના અગ્રગણ્ય વૈજ્ઞાનિકોમાં તેનું સ્થાન અમર બની ગયું.
૨૦૦૦ ની સાલમાં નિવૃત્ત થયા પછી જાતજાતની અને ભાતભાતની અનુભૂતિઓએ સુજાને નવી નવી દિશાઓ જરૂર આપી, પણ પોતાની કાબેલિયતનો અહં અને કર્તાભાવ હજુ વારંવાર ફૂંફાડા માર્યા કરતા હતા. આના પ્રતાપે અન્યને જેવા હોય, તેવા સ્વીકારી શકવા જેવી કાબેલિયત વિકસી શકતી ન હતી. બ્લોગિંગ પૂરબહારમાં હતું એ વખતે એ માધ્યમ દ્વારા જ કલ્યાણ મિત્ર શરદ ભાઈ શાહના પરિચયમાં આવવાનું સૌભાગ્ય પ્રાપ્ત થયું. એમની સાથે આ બાબત ઘણી ચર્ચા અને ઉગ્ર વાદ વિવાદ પણ થતા. ૨૦૧૦ ની સાલમાં અમદાવાદની મુલાકાત દરમિયાન એમની ઓફિસમાં સાક્ષાત મુલાકાત થઈ. એ વખતે તેમણે તેમના ગુરૂ શ્રી. બ્રહ્મવેદાન્ત સ્વામીની વાત કરી, અને માધવપુર, ઘેડમાં આવેલા એમના આશ્રમના ફોટા બતાવ્યા. એ વખતે તો સમયના અભાવે ત્યાં જઈ ન શકાયું. પણ ૨૦૧૨ની સ્વદેશયાત્રા વખતે અમે બન્ને અમદાવાદથી ત્યાં ગયા અને તેમના ત્યાં આવેલા ફ્લેટમાં ત્રણ દિવસ રહ્યા. સ્વામીજીની દિવ્ય કાંતિ અને સીધા દિલમાં ઊતરી જાય તેવાં, સાવ સરળ ભાષામાં બે પ્રવચનો પણ સાંભળ્યા. એમને પથ્થરની જૂની ખાણોમાં ખોદકામ કરતા શિષ્યોને દોરવણી આપતા અને જાતે સાવરણાથી સફાઈકામ કરતા પણ જોયા.
આમ છતાં સુજાની સાચી જાગૃતિ આવવાની ઘડી બે વર્ષ દૂર હતી. એ અંતરાલ પછી છેવટે શરદ ભાઈએ કહ્યું,”સુરેશ ભાઈ! હવેની વખતે તમે આવો ત્યારે, ગુરૂજીની જાતે જ પૂછી લેજો. “
સવારનું સ્વામીજીનું પ્રવચન પતી ગયું છે. શરદભાઈએ સ્વામીજીને ઘેર એમની સાથે અંગત મુલાકાત ગોઠવી આપી છે. લક્ષ્મીકાન્તભાઈ ઠક્કર અને શરદભાઈ સાથે સુજા પહોંચી જાય છે. શરદભાઈતો ત્યાંના સ્ટાફ સાથે આગળના નાના મેદાનની સફાઈના કામમાં જોડાય છે. લક્ષ્મીકાન્તભાઈ અને સુજા વરંડામાં બેઠેલા સ્વામીજીને વંદન કરી એમની સામેની ખુરશીમાં બેસે છે. થોડીક ઔપચારિક વાતો પછી –
સ્વામીજી – “બોલો, શું સંશય છે?”
સુજા – “કર્તાભાવ જતો નથી. સ્વીકારભાવ આવતો નથી, અને શરણાગતિભાવ તો કદી આવશે જ નહીં – એમ લાગે છે.
સ્વામીજી આંખો મીંચી દે છે. બે ત્રણ મિનિટ વીતી જાય છે. સંશયાત્મા સુજાને વળી સંશય થાય છે કે, સ્વામીજી તેના આટલા ટૂંકા સવાલ કદાચ ન સમજ્યા હોય. પણ સ્વામીજી આંખો ખોલી, પ્રેમાળ નજરથી સુજાની આંખોમાં આંખ પરોવી કહે છે. “તમે તમારી જાતનો સ્વીકાર કરો છો ખરા?“
સુજા – “ના. હું બરાબર નથી. બહુ સુધરવાની જરૂર છે.”
સ્વામીજી – “બસ, આ છોડી દો. તમે જો જાતને જ સ્વીકારતા નથી, તો બીજાનો સ્વીકાર શી રીતે કરી શકશો?”
અચંબો પામીને સુજા – “પણ તો તો આગળ શી રીતે વધાય?”
અને સ્વામીજીએ બ્રહ્માસ્ત્ર છોડ્યું, “કશે જવાનું જ નથી. કશું બનવાનું જ નથી. આપણે જેવા છીએ, તેવા જ રહેવાનું છે. આપણને જેવા બનાવવામાં આવ્યા છે – તે બરાબર જ છે. માત્ર આપણે જે કાંઈ વિચારીએ કે કરીએ, તે જોતાં થવાનું છે.“
અને એકાએક સુજાના મનનો બધો અંધકાર/ નિર્વેદ ગાયબ બની ગયા. અહોભાવથી અંતર છલકાઈ ગયું અને તે બોલ્યો,” એ તો સાવ સહેલું છે.”
સ્વામીજી – “ હા! એમાં કાંઈ જટિલતા છે જ નહીં. જેમ જેમ આમ જોતાં થશો તેમ તેમ, કર્તાભાવ એની મેળે ઓગળતો જશે. જે કરતા હો તે કરતા રહો. કાંઈ છોડવાનું છે જ નહીં. માત્ર સતત જાગૃત રહો – મોજમાં રહો. અહંને ઓગાળવાનો ‘અહં’ -પણ નહીં રાખવાનો. એની મેળે જ એ સરતો જશે. ‘કર્તા ભાવ કાઢવો છે’ – એ જ સૌથી મોટો કર્તાભાવ છે, અહં છે!”
સુજા – “પણ શરણાગતિનું શું? “
સ્વામીજી – “ એ પણ એની મેળે જ ખીલતી જશે. જેમ જેમ, ‘બધું જેમ છે, તે બરાબર છે.’ એ સ્વીકારતા થશો પછી એની મેળે શરણાગતિ આવવા માંડશે. એ માટે પણ કશી જહેમત કરવાની નથી.”
સુજા – “શરણાગતિ થાય પછી કશું નહીં કરવાનું?”
અને છેલ્લું બ્રહ્માસ્ત્ર……
સ્વામીજી – “નમાલા, હારી ગયેલાની કદી શરણાગતિ ન થાય. એ તો વીર સૈનિક વરસતી ગોળીઓ વચ્ચે દેશને ખાતર જાનની આહૂતિ આપે, તેમ પરમ ચેતનાને આપણા સમગ્ર અસ્તિત્વનું સમર્પણ. આપણા કાર્યમાંથી એક ડગલું પણ પીછેહઠ કરવાની નથી. એનું ફળ મળે કે ન મળે, પૂર્ણ નિષ્ઠાથી અને પૂર્ણ આનંદથી કામગરા રહેવાનું છે. આ શૂરાનો માર્ગ છે – થાકેલા/ હારેલાનો નહીં“
સુજા- “ અર્જુનની જેમ?”
સ્વામીજી – “એને તમે જોયો છે? !”
સુજા – “ ના, વાંચેલું છે.”
સ્વામીજી – “ એ બધાં શાસ્ત્ર કાંઈ કામ ના આવે. એની તમારે કશી જરૂર નથી. તમારે જાતે હેંડવું પડશે -આંખો ખુલ્લી રાખીને.”
અહોહો! બધા સંશય ટળી ગયા. હવે બસ ચાલવાની મજા, જીવવાની મજા- હરેક ક્ષણ – જાગતા રહીને. કોઈને માટે દ્વેશ નહીં, કોઈની પ્રશંસાની જરૂર નહીં. કોઈ દ્વેશ કરે, તે માટે મનમાં કોઈ ભાર નહીં. કોઈ પાસેથી કશી અપેક્ષા નહીં”
કોણ બોલે ને કોણ સાંભળે, કોઇને ક્યાં કોઇ સમજે રે! બોલ વિનાના શબ્દ બિચારા, હોઠે બેસીને ફફડે રે! – કોણ બોલે ને….
પો’ ફાટે ને સૂરજ ઊગે, ઝાકળમાં થઇ લાલંલાલ, ઝળહળતી આભાદેવી સારી, રાતની વેદના અપરંપાર, આંખ રાતના કરી જાગરણ, આશ કિરણને શોધે રે! પાંપણથી જ્યાં સ્વપ્ન રાત્રિના, ઓગળવા તરફડતા રે ! – કોણ બોલે ને….
સાંજની લાલી મેઘધનુષમાં રંગ સૂરજના ગણતી રે! સાત રંગ જોઇ હૈયું જાણે, કામળી રાતની ઓઢે રે ! જોતી રહી એ આભની આભા, રંગ મળ્યા ના માણ્યા રે ! આનંદો મન વનફૂલે જ્યાં ઉપવન કોઇ ન થાતા રે ! – કોણ બોલે ને….
શ્યામલ નભના તારા વીણજે, અઢળક વેર્યા સૌને કાજ, ચાંદ સૂરજની વાટ ન જોજે, ઊગે આથમે વારંવાર. દુઃખ અમાપ ને સુખ તો ઝીણાં, સત્ય કોઇ ક્યાં સમજે રે! ચૂંટજે ઝીણા તારલીયા, તારી છાબે ના એ સમાશે રે! – કોણ બોલે ને….
– મનોજમુનિ
અહીં કવિને દિવસ નહીં પણ રાત્રિનું આકર્ષણ છે! સૂર્યપ્રકાશ અને મેઘધનુષનો નહીં પણ કાળી રાતનો મહિમા કવિ ગાય છે.સૂર્યકિરણથી ઝળહળ થતા ઝાકળબિંદુ તેમને પસંદ નથી. કારણકે, કદાચ કવિને જે ભાવની વાત કરવી છે; તે કોઇ સાંભળવા તૈયાર નથી. તેમનાં સ્વપ્નો માટે તો તેમને રાતનો મહોલ જ બરાબર લાગે છે. જીવનનાં અમાપ દુઃખ જેવા તારલા તેમને વધારે પસંદ છે!
સંતૂરના કર્ણપ્રિય રણકારની સાથે સોલી કાપડિયાના મધુર કંઠે ગવાતા આ ગીતનો મહિમા પણ અપરંપાર છે!
અનેક વખત સાંભળેલ અને માણેલ આ ગીત જ્યારે જ્યારે સાંભળ્યું છે , ત્યારે બે વિચાર આવ્યા છે.
એમ કેમ કે, આ અને આવા બીજા સાતેક વિચારતા કરી દે તેવા, મધુર અને લયબદ્ધ ગીતોના લેખક વિશે કશી જ માહિતી ઉપલબ્ધ નથી? કદાચ દેશથી બહુ દૂર રહેતા આ વિચારનારની એ નિર્બળતા હશે. પણ પહેલી વાર એ ગીતનો જેમાં સમાવેશ થયેલો છે તે આલ્બમ – ‘ મારા હૃદયની વાત’ હાથમાં આવ્યું ( આશરે ૨૦૦૩ ની સાલ?) ત્યાર બાદ અનેક મિત્રોને આ પ્રશ્ન પૂછ્યો છે – એ મધુર ગીતો ગાનાર શ્રી સોલી કાપડિયા સમેત.
પણ એક જ જવાબ મળ્યો છે કે, શ્રી મનોજ મુનિ દેશની બહાર ક્યાંક છે. ગુજરાતી સાહિત્યની આ કરૂણતા ગણીશું કે દરિદ્રતા? કે પછી કોઈ સજ્જન કે સન્નારી આ અજ્ઞાનની વ્યથા દૂર કરી આપશે?
અને બીજો વિચાર પણ આ જ વેદનાનો પડઘો પાડે છે – ગીતના મત્લાની જેમ. જ્યારે સુગંધ ઊંચકીને ઊભેલા ગુલાબને કોઈ ન ચૂંટે અને દેવના શિરે ન ચઢાવે ત્યારે આવું જ ગીત શ્રી. મનોજ મુનિ અથવા શ્રી. ભાગ્યેજ જહા ગાય ને?
ઊંચકી સુગંધ એક ઊભું ગુલાબ, એની વેદનાની વાતોનું શું? કાંટાંથી છોલાતી લાગણી ને સપનાંઓ, ઊંઘ છતાં જાગવાનું શું?
આવા દર્દમાંથી જ આ ગીત જેવો વૈરાગ જાગતો હશે? સામાજિક અવજ્ઞાએ આવાં કેટલાં રત્નોને રઝળતાં કરી દીધાં હશે? ‘જીવનમાં દુઃખો અમાપ હોય છે અને સુખની વેળા આંગળેવીને વેઢે ગણાય એટલી જ હોય છે.’ – એ સત્ય લાખો માનવોએ આત્મસાત કરેલું હોય જ છે. પણ જ્યારે એ દુઃખનો મહિમા ગાનાર આવા જણ મળી આવે ત્યારે, એવા અદના, અનામી જણના જીવન જીવવાના ખમીરને પ્રણામ કરવા મન થઈ આવે છે.
ઈ-માધ્યમના આગમન બાદ તો ભીડ વચ્ચેની એકલતા વધારે તીવ્ર બની ગઈ છે. કનેક્ટ થવાની લ્હાયમાં ‘માણસ’ ડિસ-કનેક્ટ થઈ ગયો છે. ( અંગ્રેજી શબ્દ વાપરવા બદલ વાચક ક્ષમા કરે, પણ એ જ આ દુઃખદ ભાવને પૂરી વાચા આપે છે. ) કોઈ કોઈને સાંભળવા તૈયાર જ નથી. સૌને પોતાનાં જ ગીત ગાવાં છે; અથવા
મળેલ ઉછીનો માલ ફોર્વર્ડ કર્યા કરવો છે.
ઘોંઘાટ એટલો બધો છે ,કે હવે બ્રહ્માંડના કોક દૂરના ખૂણે કદાચ શાંતિ મળે!
અથવા એમ ન બને કે, અંતરના ઊંડાણમાં જ ક્યાંક એ ઝીણો તારલિયો મળી જાય?
ઊંચકી સુગંધ એક ઊભું ગુલાબ એની વેદનાની વાતોનું શું? કાંટાંથી છોલાતી લાગણી ને સપનાંઓ ઉંઘ છતાં જાગવાનું શું?
સુવાસે પડઘાતું આખું આકાશ છતાં ખાલીપો ખખડે ચોપાસ. ઉપવનના વાયરાની લે છે કોઇ નોંધ? કોણ વિણે છે એકલી સુવાસ? વાયરો કહે તેમ ઉડવાનું આમ તેમ વાયરાનું ઠેકાણું શું? – ઉંચકી સુગંધ……
ધારોકે ફૂલ કોઇ ચૂંટે ને સાચવે, ને આપે ને સુંઘે તો સારું. ધારો કે એક’દીની જિંદગીમાં મળવાનું, થોડું રખાય તો ય સારું. પણ ઉપવનમાં ઝુરવાની હોય જો સજા, તો મળવાના ખ્વાબોનું શું ? – ઉંચકી સુગંધ……
– ભાગ્યેશ જહા
ભાગ્યેશ જહા, કવિ જીવ અને કાર્યક્ષેત્ર -સરકારી કાવાદાવા અને કાદવ, સરકારી માયાજાળમાં સુગંધ ઊંચકીને ઊભેલું ગુલાબ. એમની અંતરની વેદનાનું આ કાવ્ય છે. ભીડની વચ્ચે અનુભવાતા ખાલીપાની એ વ્યથા છે. કદાચ ઘણાના મનની એ વેદના. સર્વાઈવલ માટે જે કામ મળે તે કરવું પડે, પણ અંતરની આરજૂ તો અલગ હોય – એ મોટા ભાગની સંવેદનશીલ વ્યક્તિઓની મનોવ્યથા હોય છે.
ભાગ્યેશ ભાઈએ બહુ નાજૂકાઈથી આ વ્યથાનું અહીં આલેખન કર્યું છે. આપણે એ આક્રોશની અંદર થોડાક જઈએ. શું માણસે આમ અંદર ને અંદર રોતાં જ રહેવું જોઈએ? જીવનના એક દિવસમાં આપણને ૨૪ કલાક મળતા હોય છે. આઠ – દસ કલાકની એ વ્યથા શા માટે ઓથાર બનીને બાકીના સમયમાં જીવનના પ્રકાશને બુઝાવતી રહે? કોઈ કહેશે, ‘ઘેરે આવીને બીજી અકળામણો, નવા પ્લેટફોર્મ પરના સંઘર્ષો.’ કોઈ સામાજિક પ્રસંગે જઈએ અને ત્યાં વાર્તાલાપ અને ચર્ચાઓમાં પણ હૂંસાતુંસી – ‘પોતે જ સાચા છે.’ એ પુરવાર કરવા માટેની મલ્લકુસ્તી!
બહુ જાણીતી પઝલ યાદ આવી ગઈ – પાણીથી ભરેલો પ્યાલો – અડધો ખાલી કે અડધો ભરેલો? નકારાત્મક નજર – અડધો ખાલી; હકારાત્મક નજ્રર – અડધો ભરેલો; અને ખરેખર સ્થિતિ? – અડધો ખાલી અને અડધો ભરેલો.
પુખ્ત વિચાર ત્રીજો છે. એ જ હકીકત છે. આમ છે અને તેમ હોવું જોઈએ – એ વિચાર વમળમાં ફસાયા વિના હકીકતનો સ્વીકાર અને એમાંથી જે મળે તે થોડી ઘણી સુગંધ આપણી પોતીકી કરવાનો આનંદ. અને આ જ વાત અહીં કહેવી છે. શું આપણને બહુ જ વહાલી છે એવી આપણી જાત માટે એ ચોવીસ કલાકમાં એક અને માત્ર એક જ કલાક ન ફાળવી શકીએ? ભાગ્યેશ ભાઈએ આવી સુંદર કવિતાઓ લખી લખીને એમના મ્હાંયલાને સિંચ્યો જ છે ને? – એ રીતે?
અંતરમાં આ શીતળ અગનને કોઇ ભરી તો જાણે! કોઇ પ્રિત કરી તો જાણે!
દિવસ ઊગ્યે બેચેન રહેવું, રાત પડ્યે મટકું ના લેવું, ખોવાયા ખોવાયા જેવી, પળ પળને વિસરાવી દેવી…
જીવતેજીવત આમ જીવનમાં કોઇ મરી તો જાણે! કોઇ પ્રિત કરી તો જાણે!
દુનિયાની તીરછી દ્રષ્ટિમાં, વેધક વાણીની વૃષ્ટિમાં, મસ્ત બનીને ફરતા રહેવું, મનનું કૈં મન પર ના લેવું…
ખુલ્લે પગ કંટકભર પથ પર કોઇ ફરી તો જાણે! કોઇ પ્રિત કરી તો જાણે!
મોજાઓના પછડાટોથી, ઝંઝાનિલના આઘાતોથી, નૌકા જ્યાં તૂટી પણ જાયે, સાગર જ્યાં રૂઠી પણ જાયે…
એવા ભવસાગરમાં ડૂબી, કોઇ તરી તો જાણે! કોઇ પ્રિત કરી તો જાણે!
– મહેન્દ્ર વ્યાસ ‘અચલ’
જીવનની હકિકત છે કે, ગમતી અને અણગમતી ઘટનાઓ અને પળો, એ બન્ને અવસ્થાઓ જીવનની વાસ્તવિકતાઓ છે. આપણે બેયનો અનુભવ કરવો જ પડે છે. કોઈ જીવન સર્વાંગ સમ્પૂર્ણ નથી હોતું. ઉપરના ગીતમાં આ વાસ્તવિકતાનો સ્વીકાર છે – અને એમને સહજ ભાવથી સ્વીકારી લેવાની વાત છે. ડૂબીને તરવાની ખુમારીની વાત છે. સતત પ્રીતના ભાવમાં રહેવાની વાત છે – જીવન સાથેની પ્રીત.
જીવવાની કળા એટલે મરવાની કળા!
કદાચ આ વિધાન વિરોધાભાસી લાગે; પણ એને સમજવું જરૂરી છે. અહીં ‘મરતાં મરતાં’ – મડદાની જેમ જીવવાની વાત નથી. પણ ગયેલી પળને વીસારી દેવાની અને એમાં ઘટેલી ઘટનાને પણ વીસારી દેવાની વાત છે. હરેક પળમાં નવો જન્મ અને એ પળ વિત્યે મૃત્યુ. એ વીતેલી પળોને યાદ ન કરવાનું, એમને દફનાવી દેવાનું ગૌરવભર્યું ગીત છે.
વર્તમાનમાં જીવવાનો સંદેશ સૌ કોઈ આપે છે. પણ આપણે સૌ સારી રીત જાણીએ છીએ કે, આ કેટલું મુશ્કેલ કામ છે. આનું કારણ એ છે કે, આપણે આપણી આદતોના, આપણા ભૂતકાળના ગુલામ હોઈએ છીએ. આપણે પાંજરામાં પૂરાયેલા પંખી બની, આખી જિંદગી ઊંઘતાં જ રહેવા ટેવાયેલા હોઈએ છીએ. અધુરામાં પૂરું – ઊજળા ભવિષ્યની આશામાં આપણે પેલા શેખચલ્લીની જેમ હવાતિયાં મારતાં હોઈએ છીએ.
પણ જેમ જેમ જાગૃતિ આવતી જાય, તેમ તેમ, ધીમે ધીમે, ગુલામીની એ જંજિરો તોડી શકાય છે. આઝાદ બનવાની એ પ્રક્રિયા એ મરતાં મરતાં જીવવાની નહીં પણ જીવતાં જીવતાં મરવાની આવડત છે! જ્યારે ‘વર્તમાનમાં જીવન’નો પવન ફૂંકાવા લાગે છે, ત્યારે અંતરમાં આ શીતળ અગનને ભરી શકાય છે !
નીચેની મારી બહુ માનીતી ગઝલ આ જ વાતનું પુનરાવર્તન છે.
અહીં જે લોક જોઉં છું બધા પા’માલ લાગે છે સિકંદરના સિકંદર છે છતાં બેહાલ લાગે છે કદી પણ કોઈની આગળ ન ધરજે હાથ ઓ રજની
જગત આખું મને નિર્ધન અને કંગાલ લાગે છે બની આઝાદ જ્યારે માનવી નિજ ખ્યાલ બદલે છે
સમય જેવો સમય આધીન થઈને ચાલ બદલે છે પુનિત પગલાં કોઈનાં થઈ રહ્યાં છે આંગણે મારા
મને લાગે છે આજે જિંદગીની કાલ બદલે છે સમય જેવો સમય આધીન થઈને ચાલ બદલે છે
અરે ઓ આવનારા આવ નાજુક છે બહુ અવસર જીવનના હાલ જોઈને મરણ પણ ખ્યાલ બદલે છે
સમય જેવો સમય આધીન થઈને ચાલ બદલે છે ઉષાના પ્રેમથી રંગાય છે રજની તણી આંખો
સવાર આવે છે ત્યારે રંગ એનાં લાલ બદલે છે સમય જેવો સમય આધીન થઈને ચાલ બદલે છે બની આઝાદ જ્યારે માનવી નિજ ખ્યાલ બદલે છે
અંતરની અંધકાર ભરી ગુફામાં જાગૃતિનું કોડિયું પ્રગટે અને અંધ કપોત ( કબુતર) બધી જ લાચારી અને અશક્તિને અતિક્રમી, ઊડવા માટે શક્તિમાન બને, એની ઝાંખી કરાવતો આ દોહો વાંચતાં જ ગમી ગયો. ત્રીજા દોહામાં એ અંધકારનું, એ અજ્ઞાનનું સરસ વર્ણન છે. નકરી સ્વાર્થલક્ષી બેભાનાવસ્થામાં ક્યાંથી સંગીત પ્રગટે? – બિન વારસી બીન લટકતું જ રહે ને?
એ વ્યથાના અંતની વાત છેલ્લા દોહામાં છે. અને એટલે જ એને આ અવલોકનનું શિર્ષક બનાવી દીધું.
આપણા સંવાદો મોટા ભાગે આવા જ હોય છે. સાવ ઉપરછલ્લા. દરેકને પોતાની વાત કહેવા ઉમળકા થતા હોય છે. આખું વિશ્વ અને બધા મિડિયા કેવળ પોતપોતાના બૂમ બરાડાથી સુસજ્જ હોય છે. ‘કોણ સાંભળે જ છે?’– એ આપણી સૌની અણકથી વેદના હોય છે. મનના આવા અંધકાર અને સુષુપ્તિ અંગે ઘણો બધો આક્રોશ કવિઓએ એમની આવી રચનાઓમાં ઠાલવ્યો છે. અને એ પણ એમની અંગત વેદના જ ને?!
અંતરની વાણી માટે કદાચ કોઈ સંવાદ જરૂરી નથી હોતો. બાળક અને માતા એકમેકને જેમ સમજે છે; એક કૂતરો કે બિલાડી એના માલિકના ભાવને જે રીતે સમજી જતાં હોય છે – એ વાણી આપણા જીવનમાં કદિક જ અલપઝલપ ડોકિયું કરીને સંતાઈ જતી હોય છે.
જ્યારે જાગૃતિ આવે અને અંધકારમાંથી આંતરિક પ્રકાશ તરફ ગતિ થવા લાગે તે બાદનું આ મનભાવન ગીત આ ટાણે યાદ આવી ગયું .
અંદર તો એવું અજવાળું, અજવાળું…….. સળવળતી હોય આંખ જેને જોવાને, એ મીંચેલી આંખે ય ભાળું. અંદર તો એવું અજવાળું, અજવાળું …….
ઊંડે ને ઊંડે ઊતરતાં જઇએ, ને તો ય લાગે કે સાવ અમે તરીએ. મરજીવા મોતીની મુઠ્ઠી ભરે ને એમ ઝળહળતા શ્વાસ અમે ભરીએ. પછી આરપાર ઉઘડતાં જાય બધાં દ્વાર, નહીં સાંકળ કે ક્યાં ય નહીં તાળું અંદર તો એવું અજવાળું……
સૂરજ કે છીપમાં કે આપણમાં આપણે જ ઓતપ્રોત એવાં તો લાગીએ, ફૂલને સુવાસ જેમ વાગતી હશે ને તેમ આપણને આપણે જ વાગીએ. આવું જીવવાની એકાદ ક્ષણ જો મળે તો એને જીવનભર પાછી ના વાળું. અંદર તો એવું અજવાળું…….
આ બે વિડિયો જુઓ – ૧) એય! સાંભળને… નામ તારું દેશે? ૨) મહેતાબ સમ મધુરો, દિલકશ દિદાર તારો
પહેલી ગઝલ છે પંદરેક વર્ષ જૂની અને બીજી છે – કમ સે કમ ૮૦ વર્ષ જૂની. બન્નેના શબ્દો મારી પાસે નથી અને આ અવલોકન માટે એ જરૂરી પણ નથી. માત્ર બન્ને વિડિયો મુક્ત મનથી માણો અને પછી આ અવલોકનને.
અહીં વાત એના શબ્દોની નથી કરવાની. વાત સાવ અલગ જ છે. આ બે ગઝલોની mp3 ફાઈલો જ મારી પાસે છે. એની મૂળ કેસેટ અને સીડી અતીતમાં ખોવાઈ ગયાં છે – કદાચ આ ગીતોની જેમ. બન્નેના શબ્દો ઈન્ટરનેટ પર ગોત્યા પણ ન મળ્યા, એટલે આ બે વિડિયો એ ફાઈલો વાપરીને ખાસ આ અવલોકન માટે બનાવ્યા.
પહેલાં ‘મહેતાબ’ની વાત. મહેતાબ એટલે ફારસી ભાષામાં ચન્દ્ર. કદાચ પારસી રંગભૂમિનું એ ગીત છે. કદાચ ગુજરાતી ફિલ્મ ઉદ્યોગ શરૂ થયો એ વખતનું. એમાં સંગીત પણ એ વખતના પારસી કર્ણોને ગમી જાય એવું છે. ગુજરાતીમાં ગઝલ લખવાની શરૂઆત થઈ, તે વખતે ગઝલના શેરોમાં ભારોભાર ફારસી શબ્દો ઠાંસી ઠાંસીને ભરવાનો રિવાજ હતો. એ પારસી મિજાજને આ ગઝલ અભિવ્યક્ત કરે છે.
બીજી ગઝલ કે ગીત સાવ આધુનિક છે. એકવીસમી સદીની પેઢીના મિજાજને એ બરાબર ઊજાગર કરે છે. એમાં ખાસ કવિતા જેવું પણ કદાચ આપણને ન લાગે. પ્રેમિકાનો એ સીધો સાદો સંવાદ છે. એના સંગીતમાં પણ પ્રેમિકાના દિલની જેમ પોપ મ્યુઝિક નાચે છે!
સમયના ખાસા મોટા ફલકને આવરી લેતી આ બે ગઝલોની વચ્ચે ગુજરાતી કવિતા અને સુગમ સંગીતનો આખો વર્ણપટ ( spectrum ) આવી જાય છે. છેલ્લા બે દિવસમાં સ્માર્ટ ફોન(!) પર સાંભળેલી આ બે ગઝલોએ આ અવલોકનને જન્મ આપ્યો છે. બન્નેના સંગીતમાં પણ પાશ્ચાત્ય તત્વ વધારે છે. બન્નેના પોતમાં આભ જમીનનો ફરક હોવા છતાં વાસ્તવમાં મૂળ તત્વ એક જ છે – ‘પ્રેમ’.
પ્રેમની વાત આવે ત્યારે – માળખુ ગમે તે હોય; એનો પ્રાણ તો માનવજીવન જ નહીં – સમગ્ર સજીવ સૃષ્ટિનું પાયાનું તત્વ હોય છે. અહીં પણ એ તત્વ અલગ અલગ મિજાજમાં વિલસે છે. એ વિશે એટલું બધું લખાયું છે કે, એમાં વધારો કરવાની જરૂર જ નથી.
બીજી વાત – એ પારસી રંગભૂમિ કેમ સાવ અદૃશ્ય થઈ ગઈ? ગુજરાતમાં જેમ નર્મદને ગદ્ય સાહિત્યના પ્રણેતા ગણવામાં આવે છે; તેમ તજજ્ઞોના કહેવા મુજબ દાદાભાઈ નવરોજીના ઉત્તેજનથી ગુજરાતી રંગભૂમિની શરૂઆત પારસીઓએ કરેલી. એ પહેલાં ભવાઈ જ એકમાત્ર નાટ્ય તત્વ ગુજરાતી જીવનમાં પ્રચલિત હતું. હવે કેમ પારસી નાટ્ય સર્જનો સાવ ગાયબ થઈ ગયાં છે?
ત્રીજી વાત- પાશ્ચાત્ય સંગીતની સામે આપણામાંના ઘણા – ખાસ કરીને આ લખનારની ઉમરના – મોં મચકોડશે . પણ એના જોમ અને ઊત્સાહ યુવાનોમાં છલકતાં જ રહ્યાં છે, એમને નાચતા અને કૂદતા રાખ્યાં છે -સદાકાળ રહેશે. એને આવકારીને આ અવલોકનનું સમાપન કરીએ. કહેતાં રહીએ-
આજનો સુવિચાર( લેખકના નામ પર ‘ક્લિક’ કરી; આવા બીજા સુવિચાર મમળાવો.
સૂરસાધના 
વાચકોના પ્રતિભાવ