ભલે આઈઝેક ન્યુટને ગુરૂત્વાકર્ષણનો સિદ્ધાંત શોધ્યો હોય, અને આઈન્સ્ટાઈને એમાં મહત્વનાં અને દૂરગામી ફેરફારો સૂચવ્યા હોય; આઈન્સ્ટાઈનની પરિકલ્પના મુજબનાં ગુરૂત્વાકર્ષણનાં ખરેખર અસ્તિત્વ ધરાવતાં વમળો શોધી કાઢવામાં વડોદરાના, તરવરિયા તોખાર જેવા, ૨૭ વર્ષના એક છોકરડાએ બહુ જ મહત્વની મદદ કરી છે. ડો. કરણ જાની અમેરિકાના પેન્સિલ્વાનિયા રાજ્યની સંસ્થામાં આ અંગે સંશોધન કરતી ટીમનો એક સભ્ય છે, અને આ શોધમાં તેનું બહુ જ મોટું પ્રદાન છે. આ સંસ્થાએ ૨૦૧૬ માં ગુરૂત્વાકર્ષણનાં વમળો અંગે રજુ કરેલ સંશોધન લેખથી ભૌતિક શાસ્ત્ર અને ખગોળશાસ્ત્રના આંતરરાષ્ટ્રીય વર્તુળોમાં ખળભળાટ મચી જાય તેવાં, વમળો સર્જાયાં છે. કિરણ તે લેખનો સહ-લેખક છે, અને આ માટે તેને ભૌતિક વિજ્ઞાનના ક્ષેત્રનું પહેલું ઈનામ આપવામાં આવ્યું છે.
કરણ વડોદરાની શ્રેયસ વિદ્યાલયનો વિદ્યાર્થી હતો. ૨૦૦૬ માં મહારાજા સયાજીરાવ યુનિ.માંથી ભૈતિકશાસ્ત્રમાંથી બી.એસ.સી. કર્યા બાદ તે અમેરિકાની પેન્સિલ્વાનિયા સ્ટેટ યુનિ. માંથી ખગોળ વિજ્ઞાન, ભૌતિક શાસ્ત્ર અને ખગોળને લગતા ભૌતિક શાસ્ત્ર વિષયોમાં સ્નાતક થયો હતો. તેને ડોકટરેટની પદવી એટલાન્ટા ખાતેની જ્યોર્જિયા ટેક. માંથી મળી હતી.
સપ્ટેમ્બર – ૨૦૧૫ માં બે ‘બ્લેક હોલ’ ની ટકકર અંગે કરણે વિચારો વ્યક્ત કર્યા હતા, અને પછી આવી અથડામણ માટે આઈન્સ્ટાઈનનાં સમીકરણો વાપરી સુપર કોમ્પ્યુટરમાં એલ્ગોરિધમ બનાવી અમુક તારણો કાઢ્યાં હતાં. બહુ જ આશ્ચર્ય જનક રીતે અવકાશમાંથી જવલ્લેજ પકડી શકાતાં કિરણોમાંથી તારવાતાં અવલોકનો સાથે આ તારણો બહુ જ સામ્ય ધરાવતાં હતાં.
પોતાના કિશોરકાળ અંગે કરણ કહે છે –
તે વખતે ‘વિજ્ઞાન શું છે? તેનો બહુ જ ધૂંધળો ખ્યાલ મને હતો. ચોપડીઓમાંથી ગોખી ગોખી, સારા માર્ક મેળવી ઘર, મિત્રો અને નિશાળમાં પ્રશંસા મેળવાય, તે સિવાય કશો ઊંડો વિચાર મને ન હતો. પણ ૧૬ વર્ષની ઉમરે જ્યારે વિજ્ઞાનના શિક્ષકે કહ્યું કે, ‘અનંતનો ખ્યાલ આવ્યા વિના બ્રહ્માંડનાં રહસ્યો ન સમજી શકાય.’ તે રાતે હું આકાશના તારા સામે કલાકો સુધી જોતો જ રહ્યો.
એ ઘડીથી મને ખગોળ અને ભૌતિક શાસ્ત્રોમાં રસ પડવા લાગ્યો. વધારે ઊંડાણથી આ બધું સમજવા મેં જ્યોતિષીઓ, ગુરૂઓ અને વિજ્ઞાનના અધૂરા જ્ઞાનવાળા, નિષ્ણાતોનો સહારો પણ લીધો હતો. આ વિષયમાં આગળ અભ્યાસ ન કરવા મારી ઉપર બહુ જ દબાણો પણ આવવા માંડ્યા. ડોક્ટર કે એન્જિનિયર થયા વિના કાંઈ શુક્કરવાર ન વળે – એમ મને કહેવામાં આવતું. બી.એસ.સી. કર્યા બાદ બહુ બહુ તો હું એમ.બી.એ. થયો હોત અને સામાન્ય કારકીર્દિમાં ફસાઈ ગયો હોત. અમેરિકા આવીને એના ઊંડાણોમાં મેં ડૂબકી લગાવી ત્યારથી હું એનો આશક બની ગયો.
પેન યુનિ. ના ગુરૂત્વાકર્ષણનાં વમળોના કેન્દ્રના ડિરેક્ટર ડો. અભય અષ્ટેકર સાથેના સંવાદોના પ્રતાપે અને પેન યુનિના ઊંડા અભ્યાસ અને સંશોધનની લગનના માહોલમાં અવકાશના ઊંડાણોમાં કરણ તણાતો જ રહ્યો, તણાતો જ રહ્યો. NASA દ્વારા આવા કિરણો પકડી પાડવા દૂર અવકાશમાં મોકલેલા સેટેલાઈટના પ્રોજેક્ટમાં પણ કરણે મદદ કરી હતી. આઈનસ્ટાઈનના ગુરૂત્વાકર્ષણ અંગેના સિધાંતોમાં કરણને વધારે ને વધારે રસ પડવા લાગ્યો અને બીજા વર્ષની ઉનાળુ વેકેશનમાં તેને જર્મનીની આલ્બર્ટ આઈનસ્ટાઈન ઇન્સ્ટિટ્યુટમાં ટૂંકા ગાળાનો અભ્યાસ કરવાની તક મળી. ત્રીજા વર્ષે તો કેનેડાની (Perimeter Institute for Theoretical Physics)માં ‘બ્લેક હોલ’ અંગે સંશોધન કરવાનો લ્હાવો પણ કરણને મળ્યો. એ સંસ્થાના ડિરેક્ટર વિશ્વ વિખ્યાત સૈદ્ધાંતિક ભૌતિક વિજ્ઞાની સ્ટિફન હોકિંગ છે. કરણ ગર્વથી કહે છે કે, આ વિભૂતિ સાથે એક દિવસ સવારનું જમણ લઈ હું અભિભૂત બની ગયો. લુઇસિયાનાની LIGO નામની વિશ્વ વિખ્યાત સંસ્થામાં પણ કરણે થોડોક વખત સંશોધનનું વધારે ઊંડાણનું કામ કર્યું.
પણ જેમ જેમ આ બાબત કરણ વધારે ને વધારે ઊંડાણમાં ઊતરતો ગયો, તેમ તેમ તેને આઈન્સ્ટાઈનનાં સમીકરણોને સુપર કોમ્યુટર પર વાપરી, ‘બ્લેક હોલ’ ના સંશોધન વિશે લેબોરેટરી અને સેટેલાઈટોમાંથી મળતી માહિતીને સૈદ્ધાંતિક પીઠબળ આપવાની તાતી જરુર સમજાવા લાગી. આ નવી દિશા જ કરણને આટલી મહાન સિદ્ધિના રાજમાર્ગ પર દોરી ગઈ. આઈન્સ્ટાઈનના કાગળ પર લખેલા સમીકરણો સમજનારા પણ બહુ જ ઓછા છે, એનો એલ્ગોરિધમ બનાવવો એ તો લોઢાના ચણા ચાવવા જેવું કામ છે !
ભારતમાં પણ કરોડો પ્રકાશ વર્ષ દૂરથી આવતાં કિરણોનું સંગીત સાંભળવા મથતા અને આવું સંશોધન કરતી સંસ્થા છે – તે જાણીને આપણે ગૌરવની લાગણી સાથે વિરમીએ.
નેક ચંદ સૈની! તમે એક ભેજાંગેપ જણ હતા. હાલ પાકિસ્તાનના ગુરદાસપુર જિલ્લામાં આવેલા શકર ગઢમાં તમે ૧૯૨૪ની સાલમાં જન્મ્યા હતા. ૧૯૪૭ માં ભાગલા બાદ તમારાં માવતર સાથે તમે ચંદીગઢ ખાતે સ્થળાંતર કર્યું. જીવન સંઘર્ષ માટે જાતજાતની કામગીરીઓ કરતાં કરતાં, છેવટે તમે ૧૯૫૧ ની સાલમાં પંજાબ/ હરિયાણાના નવા બની રહેલા પાટનગર ચંદીગઢમાં, સરકારી રોડ ઈન્સ્પેક્ટર તરીકે જોડાયા હતા. ધીમે ધીમે તમે તમારા કામથી માહેર થતા ગયા, પણ તમારી અંદર બેઠેલો કલાકાર કાંઈક કલાત્મક શોખની તલાશમાં સતત રહેતો હતો.
૨૦૧૫ની સાલમાં આ ફાની દુનિયાનો ત્યાગ કરીને તમે લાંબી યાત્રાએ નીકળી પડ્યા છો, પણ છેક ૧૯૫૭ ની સાલમાં તમે કોઈ આશય વિના કરેલી એક નાનકડી સફરે તમારું નામ વિશ્વ ભરમાં રોશન કરી દીધું હતું.
૧૯૫૭
તમારી નિમણૂંક ચંદીગઢ ખાતે થઈ છે. આમ તો તમે સરકારી સેવામાં સ્થાયી બની ગયા છો, પણ તમારા અફલાતૂન ભેજાંને એ જીવનથી સંતોષ નથી. તમે એક રવિવારે સાયકલ પર ચંદીગઢના પશ્ચિમ વિસ્તારમાં આવેલા ‘સુખના’ તળાવની ઉત્તર બાજુએ અવાવરૂ અને ઊંચાણ પર આવેલા જંગલ વિસ્તારમાં ખાલી સમય પસાર કરવા નીકળ્યા છો. આ જગ્યા સરકાર દ્વારા પૂર્ણ રીતે આરક્ષિત છે. અહીં કોઈ પણ વિકાસ કામ પર મનાઈ છે. ચંડીગઢ શહેરની ઉત્તર પૂર્વ બાજુના આ વિસ્તારનું પ્રાકૃતિક સૌંદર્ય શહેરીકરણની પ્રક્રિયાથી બચે, એ ઉદ્દેશ એ સરકારી હુકમ પાછળ છે.
ત્યાં કાચા રસ્તાની બાજુમાં તમારી નજર એક ઊંડા કોતર તરફ જાય છે. એક બાજુથી એમાં એક નાનકડા ઝરાનું પાણી ધોધ રૂપે પડી રહ્યું છે, અને નાનકડી તળાવડી બનીને બીજી એક દિશામાં આવેલી ઊંડી ફાટમાંથી રસ્તો કરીને સુખના તળાવમાં ઠલવાઈ રહ્યું છે.
તમારી સાયકલ રસ્તાની બાજુમાં પાર્ક કરીને તમે એ કોતરમાં ગરકી જાઓ છો. જેમ જેમ તમે નીચે ને નીચે જતા જાઓ છો, તેમ તેમ દૃશ્ય વધારે ને વધારે રમણીય બનવા લાગે છે. તમે છેક નીચે એ તળાવડીના કિનારે મુગ્ધ બનીને બેસી જ પડો છો. કોઈ માણસનો પગ ત્યાં પડ્યો હોય તેવા કોઈ સગડ ત્યાં નથી. આ સાવ નિર્જન જગ્યાનું સૌંદર્ય તમારું મન મોહી લે છે. કોઈક અકળ પળે તમારા મનમાં એક ઝબકાર થાય છે; એક તરોતાજા, નવો નક્કોર સંકલ્પ જન્મ લે છે –
‘અહીં હું મારી કળા અજમાવીશ – સૌથી છાની.’
એ સંકલ્પ તમને એક સાવ સામાન્ય માનવીમાંથી વિશિષ્ઠ અને જગપ્રસિદ્ધ પ્રતિભામાં પરિવર્તિત કરવાનો છે. તમારા ભેજામાં સ્ફૂરેલો એ ફળદ્રુપ વિચાર ચંડીગઢને એક મહાન સર્જનની બક્ષિસ આપવાનો છે. ભાવિના ગર્ભમાં સૂતેલા એ સુભગ ભવિતવ્યનાં બારણાં તમારા આ શુભ સંકલ્પે ફટ્ટાબાર ખોલી દીધાં છે.
હવે આખા ચંડીગઢમાં ફરતાં ફરતાં તમે જાત જાતના કચરા ભેગા કરવા લાગો છો – તોડફોડ કરતાં પડી રહેલા, કાટ ખાતા, વાંકા ચૂંકા લોખંડના સળિયા, નવા શહેરનું બાંધકામ કરવા તોડી પડાયેલા જૂના ગામડાંઓના ઘરોના અવશેષો, જાતજાતના રંગ, આકાર અને કદના પથ્થરો, ટૂટેલા ટાઈલ્સના ટૂકડાઓ અને એવું બધું જ તો! શનિ -રવિના સમયમાં, નાના બાળકે એકઠી કરી હોય તેવી, આ બધી ‘સોગાત’(!) તમારી સપન ભોમકામાં તમારી જીવનસાથી જેવી સાયકલ પર લાદીને તમે ખસેડવા માંડો છો. એને જાતજાતનાં આકારોમાં ગોઠવી, ગાંઠનાં ગોપીચંદન કરી ખરીદેલા સિમેન્ટ વાપરીને તમે અવનવાં શિલ્પો બનાવવા માંડો છો. તમારાં કુટુમ્બી જનો તમારી આ હરકત ઉદાર દિલથી ખમી ખાય છે.
તમને કોઈ જાતનું કળાનું શિક્ષણ આ તેત્રીસ વર્ષમાં મળ્યું નથી. પણ કોઠા સૂઝથી તમારી અંદર રહેલો કલાકાર વાસંતી ફાગની કની મ્હોરવા લાગે છે. તમારી આ ઊભરી રહેલી કળા, કૌશલ્ય અને મહેનત તમે દિલ દઈને આ ઉદ્યાનમાં ઠાલવતા રહો છો. આમ ધીમે ધીમે તમારો એ ’ ગુપ્ત પાષાણ ઉદ્યાન ‘ અવનવા આકાર લેવા માંડે છે. સરકાર દ્વારા આરક્ષિત આ વિસ્તારમાં બીજું કોઈ પગ પણ મુકવાની હિમ્મત કરતું નથી. એના કારણે તમારું આ સર્જન ઓગણીસ ઓગણીસ વર્ષ ગોપિત રહી શકે છે. માત્ર તમારા કુટુમ્બીજનોને તમે અવાર નવાર આ ઉદ્યાનાની સહેલ કરાવતા રહો છો. તમારો દીકરો અનુજ પણ મોટો થતાં તમારા આ શોખ અને ભેખમાં તમને મદદ કરાવવા લાગે છે.
૧૯૭૬
ઓગણીસ ઓગણીસ છાનું રાખેલું તમારું આ કામ છેવટે સરકારી ઇન્સ્પેક્ટરોના ધ્યાન પર આવે છે. તમારા આ ગેરકાનૂની ભેલાણ માટે તમને શિક્ષા કેમ ન કરવી? – તેનું કારણ દર્શાવવા નોટિસ ફટકારવામાં આવે છે. તમારી આ સપન ભોમકાને બુલડોઝર વડે તહસ નહસ કરી નાંખવા સરકારી હુકમો વહેતા થાય છે.
નેકચંદ ! તમારો કલાકાર આત્મા આ હાદસાથી કકળી ઊઠે છે. બાવન વર્ષની ઉમરે તમારી પણ થોડીક વગ છે જ. તમે મિત્રોનો સહારો લઈ , સ્થાનિક અખબારોની સહાયથી આ સરકારી અસહિષ્ણુતા સામે બગાવનો બુંગિયો ફૂંકો છો.
છેવટે ઊભરી રહેલા પ્રજામતને માન આપવા, પંજાબના શહેરી વિકાસ ખાતાના પ્રધાન અને ચંડીગઢના મેયર તમારા ગુપ્ત ઉદ્યાનની મુલાકાત લે છે. પહેલી જ નજરે એ બન્ને મહાનુભાવો અને તેમની સાથેના અધિકારીઓ તમારી આ સાધના પર ઓવારી જાય છે અને’ જંગલમાં મંગલ’ જેવા તમારા રોક ગાર્ડનના પ્રેમમાં પડી જાય છે. બધા નકારાત્મક સરકારી હુકમો પાછા ખેંચવામાં આવે છે. એક જ મહિનો અને ખાસ સરકારી કાયદા વડે તમારા આ બાળકને ચંડીગઢ મ્યુનિ. દ્વારા દત્તક લેવામાં આવે છે. બઢતી સાથે તમારી નિમણૂંક આ પાષાણ ઉદ્યાનના ક્યુરેટર તરીક કરવામાં આવે છે. મસ મોટું સરકારી બજેટ પણ થોડાક જ મહિનાઓમાં પસાર થાય છે. હવે ચાળીસ માણસોની સેના તમારો હુકમ પાળવા ખડે પગે તમારી સાથે છે.
તમારો આ બાગ હવે ‘બાગ-બાગ’ બનવા લાગે છે.
૨૦૧૬
ચાળીસ વર્ષ પછી…
સ્વ. નેકચંદ સૈનીએ ગુપ્ત રીતે સર્જેલ એ પાષાણ ઉધ્યાન ચંડીગઢનું ઘરેણું બની ગયો છે. હવે તે ચાળીસ એકર વિસ્તારમાં પથરાયેલો છે. ભારત તેમ જ વિદેશથી પ્રતિવર્ષ ૨.૫ લાખ કરતાં વધુ લોકો અહીં આ કલાકૃતિ જોવા આવે છે, જેની ટિકિટોના વેચાણથી આશરે રૂપિયા ૧.૮ કરોડની વાર્ષિક આવક થાય છે.
ભારત સરકારે પણ નેકચંદના આ નેક ભેખની કદર કરી છે, અને નીચેની ટપાલ ટિકિટ એમની યાદમાં બહાર પાડી છે.
તેમના અવસાન પ્રસંગે ’મુંબાઈ સમાચાર’ માં પ્રગટ થયેલ અહેવાલ …..
ચંડીગઢ: વેસ્ટમાંથી બેસ્ટ બનાવીને પોતાની અનોખી કલાકૃતિઓ વડે લોકોને દંગ કરનારા અને અહીંના પ્રતિષ્ઠિત રૉક ગાર્ડનનું નિર્માણ કરનારા નેક ચંદનું હાર્ટ એટેકને લીધે શુક્રવારે ચંડીગઢની એ હૉસ્પિટલમાં નિધન થયું હતું. તે ૯૦ વર્ષના હતા.
અધિકારીઓએ જણાવ્યું હતું કે, તે બીમાર હતા અને છેલ્લા અમુક દિવસોથી ચંડીગઢની એક ખાનગી હોસ્પિટલમાં દાખલ થયેલા હતા. એમને ગુરુવારે સાંજે પીજીઆઇએમઇઆરમાં દાખલ કરવામાં આવ્યા હતા, જ્યાં હાર્ટ એટેકનો હુમલો આવતાં મધરાતે એમનું નિધન થયું હતું. કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશ ચંડીગઢ પ્રશાસને શુક્રવારે પોતાનાં કાર્યાલયોમાં રજા જાહેર કરી હતી.
ચંડીગઢના વધારાના ગૃહ સચિવ એસ. બી. દીપક કુમારે જણાવ્યું હતું કે, એમનું પાર્થિવ શરીર શુક્રવારે રૉક ગાર્ડનમાં રાખવામાં આવશે, જેથી લોકો એમનાં અંતિમ દર્શન કરી શકે. એમણે વધુમાં કહ્યું હતું કે, એમના પરિવારના સભ્યો એમનાં દીકરી વિદેશથી આવવાની રાહ જોઇ રહ્યા છે. એમનો અંતિમ સંસ્કાર શનિવારે કરવામાં આવશે. ચંડીગઢ પ્રશાસન અને શહેરીજનોએ પદ્મશ્રી પુરસ્કૃત નેક ચંદનો ગયા વર્ષે ૧૫ ડિસેમ્બરના રોજ ૯૦મો જન્મદિવસ ઊજવ્યો હતો.
નેક ચંદે રૉક ગાર્ડનમાં ચીની માટીનાં તૂટેલાં વાસણો, વીજળીનો સામાન, તૂટેલી બંગડીઓ, સ્નાનઘરની ટાઇલ્સો, વૉશ બેસિન અને સાઇકલની ફ્રેમ જેવા બેકાર સામાનનો ઉપયોગ કરીને પુરુષો, મહિલા, જાનવરો અને ભગવાનની મૂર્તિઓ બનાવી છે. આ ગાર્ડનનું ઉદ્ઘાટન ૧૯૭૬માં થયું હતું.
નેક ચંદની અનોખી કલાને વૉશિંગટનના નેશનલ ચિલ્ડ્રન્સ મ્યુઝિયમ સહિત વિદેશમાં કેટલાંય સંગ્રહાલયોમાં પ્રદર્શિત કરવામાં આવી છે.
ચાર પાંચ વર્ષ પહેલાં પ્રવીણ ભાઈએ બહુ પ્રેમ પૂર્વક મોકલેલી નવલકથા ‘શ્વેતા’ આમ તો ૨૦૧૧ માં છપાઈને બહાર પડી હતી. એ વખતે બે ત્રણ દિવસમાં જ એ કથા રસપૂર્વક વાંચી હતી. પણ ઈવડી -ઈ હવે ઈ-રૂપમાં પણ હાજર છે.
આ ચિત્ર પર ક્લિક કરી ડાઉન લોડ કરો અને ઓફ- લાઈન વાંચો.
પ્રવીણ ભાઈની લાક્ષણિક કલ્પનાશક્તિ, અમેરિકન ગુજરાતીના જીવનમાં સ્વાભાવિક રીતે બોલાતી ભાષાને પડઘાવતા ચોટદાર સંવાદો અને અવનવા પ્રસંગો ગૂંથી વાર્તાને રસિક વળાંકો આપવાની કળા આ નવલકથામાં સોળે કળાએ ખીલી ઊઠેલી આપણે જોઈ શકીશું. પણ એક વિશેષ વાત એ છે કે, ગુજરાતી વાર્તા સાહિત્યમાં જવલ્લે જ વાંચવા મળતા ‘લિંગ – પરિવર્તન’ ( sex – change) ના નાજૂક વિષયને પ્રવીણ ભાઈએ વાર્તાના પટમાં વાપર્યો છે.
આ વાર્તા પહેલી વખત પ્રકાશિત થઈ ત્યારે તેની ઉપર કેપ્ટન નરેન્દ્ર ફણસેનો પ્રતિભાવ –
સુબેદાર સુશાન્તની વાત અગાઉ અંગ્રેજીમાં વાંચી હતી, તેમ છતાં તમે કરેલો ભાવાનુવાદ ફરી ફરી વાંચી ગયો અને તે સીધો હૃદયમાં ઉતરી ગયો. એક ભૂતપૂર્વ સૈનિકને ભાવવિવશ કરી નિ:શબ્દ કર્યો. વધુ કંઇ પણ કહેવા અશક્તિમાન છું. આ લખ્યું તે કેવળ તમને જણાવવા કે તમે અને તમારા વાચકોએ વ્યક્ત કરેલી ભાવનાઓને કારણે ભારતની સેનાનું મનોબળ ઉન્નત છે.
કોઈ લશ્કરના માણસે રિટાયર થઈને ખેતી કરી હોય, એની ફસલની આ વાત નથી! આ ગામમાં જન્મેલા મોટા ભાગના પુરૂષો લશ્કરમાં જોડાય છે. મજાની વાત તો એ છે કે, આ વીરભૂમિ પંજાબ, હરિયાણા કે રાજસ્થાનની વાત પણ નથી. આન્ધ્ર પ્રદેશના મોટા શહેર રાજામુન્દ્રીથી માંડ વીસ માઈલ દૂર, પશ્ચિમ ગોદાવરી જિલ્લાના તાડપલ્લીગુડમ પાસે આવેલા માધવરામ ગામમાં સૈકાંઓથી લશ્કરમાં કામ કરવાનો રિવાજ છે !
માંડ ૬,૫૦૦ માણસની વસ્તી ધરાવતા આ ગામના દરેક ઘરમાંથી કમ સે કમ એક જવાન તો લશ્કરમાં ભરતી થયેલો હોય જ. કોઈક ઘરમાં તો ચાર ચાર જણ. આજની તારીખમાં ૧૦૯ પુરૂષો લશ્કરમાં કામ કરે છે જેમાંના ૬૫ તો લશ્કરી જવાન છે. બાકીના વહીવટી કામમાં જોટાયેલા છે. ગામની ૭૦ ટકાથી વધારે વસ્તી શિક્ષિત છે. લશ્કરમાંથી રિટાયર થયેલ કોઈ વયસ્કને એના નામ માત્રથી કોઈ બોલાવે, તો એનાં ભવાં ચઢી જાય. સુબેદાર …. અથવા કેપ્ટન સંબોધન લટકામાં ઉમેરવું જ પડે ! અમુક બાળકોના તો નામ જ છે – કર્નલ, મેજર કે કેપ્ટન! કન્યાઓ પણ લશ્કરી જવાનને પહેલી પસંદગી આપતી હોય છે. ઘણી યુવતીઓ પણ લશ્કરના બિન-લશ્કરી ખાતાંઓમાં સેવા આપી રહી છે.
અને આ માત્ર આજકાલની વાત નથી. માધવરામની આ તવારીખ ૩૦૦ વર્ષ જૂની છે. માધવરામની લોકકથાઓ લડાઈ અને શૂરાતનની વાતો ભરપૂર છે. સોથી વધારે ઘરની દિવાલો પર લડાઈઓ/ શસ્ત્રો અથવા કુટુમ્બના વડવાઓના લશ્કરી મિજાજની સાક્ષી પૂરતી તસ્વીરો લટકે છે. સત્તરમી સદીમાં ઓરિસ્સા અને પૂર્વ આન્ધ્ર પ્રદેશમાં રાજ્ય કરતા પશુપતિ માધવ વર્મા બ્રહ્મા નામના રાજાએ માધવરામથી છ કિ.મિ. દૂર અરૂગોલ્લુ ગામમાં સંરક્ષણ માટે કિલ્લો ચણાવ્યો હતો. ઓરિસ્સા અને આન્ધ્ર પ્રદેશના ઉત્તર ભાગમાંથી શૂરવીર સૈનિકોનો પડાવ તેણે આ કિલ્લામાં રાખ્યો હતો. એ સૈનિકોનાં કુટુમ્બો અરૂગોલ્લુ અને આ ગામોમાં રહેતાં હતાં. માધવરામ ગામનું નામ આ રાજાના નામ પરથી પડ્યું હતું. સદીઓથી કાકત્યા, વરંગલ, બોબ્બિલી વિ. રાજવંશોની સંરક્ષણ વ્યવસ્થાનું માધવરામ એક અગત્યનું કેન્દ્ર રહેલું છે. બ્રિટિશ રાજ વખતે પણ માધવરામના ૯૦ સૈનિકો પહેલા વિશ્વ યુદ્ધમાં લડેલા છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધ વખતે તો આ આંકડો ૧૧૧૦ સુધી પહોંચી ગયેલો!
પણ બધા માધવરામીઓમાં સુબેદાર વેમ્પલ્લી વેન્કટાચલમનું નામ શિરમોર સમાન છે. તેમને રાવ બહાદુર, પલ્લકી સુબેદાર, ઘોડા સુબેદાર એવોર્ડ મળ્યા હતા. બ્રિટિશ રાજ દરમિયાન શુરવીરતા માટેનો સર્વોચ્ચ, વિક્ટોરિયા ક્રોસ પણ તેમને એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો. તેમની આ સિદ્ધિના સબબે, માધવરામ ગામ એ વખતે આખા દેશના લશ્કરી વર્તુળોમાં જાણીતું થઈ ગયેલું.
હજુ પણ તેમનું કુટુંબ માધવરામ ગામમાં સૌથી વધારે પ્રતિષ્ઠિત ગણાય છે. તેમનો દીકરો માર્કંડેયુલુ ૧૯૬૨ ની હિન્દ –ચીન લડાઈ, ૧૯૬૫ ની હિન્દ- પાકિસ્તાન લડાઈ અને ૧૯૭૧ની બાંગલા દેશના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ વખતે બોર્ડર પર લડેલો. તેમનો પૌત્ર સુબ્બારાવ નાયડુ પણ તાજેતરમાં જ ભારતીય લશ્કરમાંથી હવાલદાર તરીકે નિવૃત્ત થયો છે, વેમ્પલ્લીની ચોથી પેઢીએ આ કુટુમ્બનો દીકરો માનસ પણ સેનામાં જ ભરતી થયો છે!
આ તો બહુ ખ્યાતનામ કુટુંબની વાત થઈ. પણ, એક સાવ સામાન્ય ઘરનો વિજય મોહન પાકિસ્તાન બોર્ડર પાસે આતંકવાદીઓના હુમલાઓ માટે કુખ્યાત ‘ઉરી’ પોસ્ટ પર ખડા પગે સેવા બજાવી રહ્યો છે. આજની તારીખમાં ભારતીય સેનામાં માધવરામના ૨૫૦ સૈનિકો દેશની સીમાઓ પર સેવા બજાવી રહ્યા છે. આટલા નાના ગામમાં પણ ગામવાસીઓએ નવી દિલ્હીની ‘જવાન જ્યોતિ’ જેવું યુદ્ધ સ્મારક બનાવ્યું છે.
માધવરામમાં પેંસતા જ આપણને પોલેરમ્મા દેવીનાં દર્શન થઈ જાય. એ દેવી આખા ગામને માટે પરમ પૂજ્ય છે. માતાજીની આશિષ ગામમાંથી લશ્કરમાં ભરતી થયેલા જવાનોની રક્ષા કરે છે, એવી બધાંની માન્યતા અને શ્રદ્ધા છે.
માધવરામમાં ૧,૨૦૦ સભ્યો વાળું નિવૃત્ત લશ્કરી જવાનોનું મંડળ પણ છે. (ગામની વસ્તીના ૨૦ ટકા !) એ બધા કોઈ પણ રીતે નિવૃત્તિ કાળમાં પણ લશ્કરી કામકાજને મદદરૂપ થવા માટે કટિબદ્ધ હોય છે – તેઓ પોતાની જાતને લશ્કરમાંથી માનસિક રીતે નિવૃત્ત થયાનું સ્વીકારતા નથી !
રાષ્ટ્રીય પુરસ્કાર વિજેતા તેલુગુ ફિલ્મ ‘કાંચી’માધવરામના આ ગૌરવવંતા ઈતિહાસને લક્ષ્યમાં રાખીને બનાવવામાં આવી હતી.
અને આ રહી મિલિટરી માધવરામ ડોક્ય્યુમેન્ટરી….
માધવરામની આ લશ્કરી પરંપરાને ધ્યાનમાં રાખીને કેન્દ્રીય સરકારે ત્યાં મિલિટરી ટ્રેનિંગ ઇન્સ્ટિટ્યુટ સ્થાપવાનું કામ શરૂ કરી દીધું છે. હવે આપણને આ ગામ ‘મિલિટરી માધવરામ’ તરીકે ઓળખાય છે – તે જાણીને નવાઈ નહીં લાગે !
હું દિવ્યા – દિવ્યા રાવત. મારું વતન ઉત્તરાખંડના પર્વતોની ગોદમાં પોઢેલું, નાનકડું પણ રળિયામણું, સરિયાધર ગામ. અત્યારે મારા એ માદરે વતનમાં અમારું જૂનું મકાન તોડાવી પાયાથી ચણાવેલા નવા નક્કોર મકાનના મારા એરક્ન્ડિશન્ડ રૂમમાં નવા જ બનાવડાવેલા ટેબલની સામે, નવી જ ખરીદેલી એક્ઝિક્યુટિવ ખુરશીમાં આરામથી બેસીને હું આ લખી રહી છું.
આમ તો હું સરિયાધર, દહેરાદૂન અને દિલ્હી વચ્ચે ફરતી રહું છું. પણ દિલ્હીની મારી નાનકડી ઓરડીની તે રાતની યાદ હું કદી ભુલી નહીં શકું. આખા દિવસના રઝળપાટ પછી થાકી પાકી હું પલંગમાં પડી હતી. પણ નિંદર મારી વેરણ થઈ ગઈ હતી. મારી રૂમના નાનકડા ટેબલ પર …….. કમ્પનીમાં મેનેજર તરીકે મારી નિમણૂંક કરતો એપોઈન્ટમેન્ટ ઓર્ડર પડેલો હતો. અને પગાર પણ કેટલો બધો? બાપ રે બાપ! આ સમાજ સેવાના કામમાં ત્રણ મહિનાના પગાર કરતાં પણ વધારે ! ફોન પર તો ઘરનાં બધાંએ મને એ માટે અભિનંદન પણ પાઠવ્યા જ હતા ને?
એ વખતે નવી દિલ્હીમાં ….. સામાજિક સેવાની સંસ્થામાં દિલ દઈને હું કામ કરતી હતી. ભલે એ સંસ્થાનો પગાર ઓછો હતો, પણ મારા ભણતરને મેં ત્યાં બરાબર કામે લગાવ્યું હતું. સમાજસેવાનું એ કામ આ ગઢવાલી છોરીને ઘરના કામ જેવું જ લાગતું હતું. લગાવથી કરેલા એ કામના હિસાબે જ તો અમારા સૌથી મોટા બોસના મોટા ભાઈએ તો કદી ના મળે તેવી એ તક માટે મને ઓફર કરી હતી. પંદર દિવસથી આની જ વાતો ચાલતી હતી ને? કેટલો બધો ઉમંગ હતો મને – કદિક જ મળતી આવી તક ઝડપી લેવાનો?
પણ સાથે સાથે…કામ પતાવી સાંજે રૂમ પર પાછા આવતાં, નાકા પરના પંજાબી ઢાબા પર સાવ મામૂલી રોજ માટે કમરતોડ મજૂરી કરતા, સરિયાધારના જ *દિલાવર ચાચાને દરરોજ જોવાના, એમનાં કુટુંબીજનોનાં ખબર અંતર પુછવાનાં અને એમનો નિસાસો હૃદયમાં શૂળની જેમ ભોંકાતો અનુભવવો – એ મારો નિત્ય ક્રમ થઈ ગયો હતો. અને દિલાવર ચાચા એકલાનીજ એ વ્યથા થોડી હતી? સામાજિક કામના સબબે મારે નવી દિલ્હીની ઘણી શેરીઓમાં રખડવું પડતું અને ઠેક ઠકાણે અમારા કે અમારી બાજુના ગામના આવા કેટલાય ચાચાઓની કરમ કઠણાઈ સાંભળવા મળતી, અને દિલમાં ઊંડો ચિરાડો પડી જતો.
આજે કોણ જાણે કેટલામી વાર દિલાવર ચાચાએ એની એ જ વાત વાગોળી ન હતી?
‘ગામની બટાકાની ખેતીમાં કશો શુક્કરવાર જ ક્યાં છે? ખેતરમાં કમરતોડ મજુરી કર્યા છતાં માંડ માંડ બે ટંકે ભેગા થવાનું ને? અહીં ભલે ઝૂંપડપટ્ટીમાં રહેવું પડે છે, પણ ધીમે ધીમે છોકરાંવની ઈસ્કૂલની ફી તો નીકળે છે? અમારી જિંદગી ભલે આમ મજુરીમાં જ પતે, પણ એ વ્હાલુડાં તો સારા દા’ડા જોશે.’ બધેથી બસ આ જ વાત. ગામનું એક પછી એક ઘર ખાલી થતું હતું,
‘મારા ઘર ઉપરાંત બે જ ઘરનાં બારણાં ખુલ્લાં હતાં ને? કેવું રૂડું રળિયામણું હતું મારું વ્હાલું સરિયાધાર, અને હવે કેવો કરાળ કાળ જેવો ભેંકાર? અને પૂરનો આ વિનાશ?( ૨૦૧૩) હવે તો એક પણ ગામ એ વિનાશથી સાબૂત રહ્યુ નથી. મારા ગરીબ ગામવાસીઓની તો કમર જ ટૂટી ગઈ છે. શું આનો કોઈ રસ્તો જ નહીં?’
અઠવાડિયા પહેલાં અમારા જેવા સામાજિક કાર્યકરોના એક સેમીનારમાં ખેતીના એક એક્સ્પર્ટ *સુશાંતે કરેલી ‘મશરૂમ’ની ખેતીની વાત મારા દિલમાં ઠસી ગઈ હતી. મશરૂમ ઉગાડવાની રીત અને વેચવાથી થતી મસ મોટી બરકત વિશે મને ઘણું બધું જાણવા મળ્યું હતું. ૧૯૭૮ માં કટક, ઓરિસ્સામાં શરૂ થયેલ મશરૂમની ખેતી હવે તો દેશમાં બહુ જ નફાકારક ખેતી અને ધંધો બની ગયાં હતાં – તેની માહિતી સુશાંતે જ આપી હતી ને? અને પેલી સરલાની કહાણી? ૧૫,૦૦૦ રૂની જ મતા અને ઘરના પાછલા ભાગમાં તેણે શરૂ કરેલી મશરૂમની ખેતીએ તો એને એવોર્ડ વિજેતા બનાવી દીધી ન હતી?
આવા બધા વિચારોની વચ્ચે એ લોભામણી અને બહુ ઊંચા સ્થાને લઈ જઈ શકે તેવી તક ઝડપી લેવી કે જતી કરવી એ બે પલ્લાં વચ્ચે મારું મન ઝોલાં ખાતું રહ્યું. એ ઝોલામાં હું ક્યારે પોઢી ગઈ, તેની ખબર જ ન રહી. એ અંધાર ઘેરી રાતની કોઈક ગેબી પળે હું ઝબકીને જાગી ગઈ. હમણાંજ પુરા થયેલા સપનાંએ મારા મનમાં કોઈક ગજબની શક્યતાનો ચમકારો ઝબકાવી દીધો.
‘હુંગામજઈમશરૂમનીખેતીકરુંતો?
અને… સવાર પડતાંની સાથે જ મેં તો સાહેબના ભાઈને ‘ના’નો ફોન કરી જ દીધો. બીજો ફોન સાહેબને – એક મહિનાની રજા માટે. બપોર પડતાં તો મારી બેગ ભરીને હું તો નવી દિલ્હીના બસ સ્ટેન્ડ પર પહોંચી ગઈ, અને …ઘર આવે વહેલું!
બસ એ રાત વીતી ગઈ અને મારા જીવનમાં સલોણી ઉષા ઊગી નીકળી.
*કાલ્પનિકપાત્રો
………………………………
નવી દિલ્હીની ઝગમગાટ જિંદગીની સરખામણીમાં ધૂળિયા ગામ તરફની એ પીછેહઠ દિવ્યા માટે આગેકૂચ નિવડી. નજીકના ગામની શાળામાં ચાલીને ભણવા જતી દિવ્યા પહેલેથી ભણવામાં હોંશિયાર હતી. દહેરાદૂનની શાળામાં અને પછી દિલ્હીની કોલેજમાં તેણે સ્કોલરશીપ મેળવીને પોતાનું ભણતર આગળ ધપાવ્યું હતું. એ શિક્ષણે જ તો તેને નવી દિલ્હીમાં સમાજ સેવા કરતી સંસ્થામાં સારા પગારની નોકરી અપાવી હતી. અને તેની એ જ પ્રતિભા આ ક્રાંતિકારી નિર્ણય લેવા માટે કારણભૂત બની રહી.
સરિયાધર પાછા આવીને તેણે ઘરની નજીકમાં જ એક શેડ બાંધી મશરૂમની ખેતી શરૂ કરી દીધી. બટાકાની ચીલાચાલુ ખેતીમાં એક કિલોગ્રામે માંડ ૮ થી ૧૦ રૂપિયાના વળતરની સામે આ ખેતીમાં ૮૦ થી ૧૦૦ રૂપિયાનો નફો મળવા લાગ્યો. પહેલી સફળતા બાદ દિવ્યાએ વધારે ઊંડો અભ્યાસ કર્યો અને ઉત્તરાખંડની આબોહવાને અનુકૂળ આવે તેવી જાતો ઉગાડવી શરૂ કરી. વધારે જમીન ન વપરાય તે માટે દિવ્યાએ વાંસનાં માળખાં ઉભાં કર્યાં અને બટન, ઓઈસ્ટર અને મિલ્કી મશરૂમ ઉગાડવા માંડ્યા. આ બધા ફેરફારને કારણે તેની ખેતીની આવક અનેક ગણી વધી ગઈ.
તેની સફળતાથી પ્રેરાઈને બીજા ખેડુતો પણ આ કામમાં તેનું માર્ગદર્શન લેવા માંડ્યા. જેમની પાસે જમીન ન હોય તેવા લોકો પણ એક રૂમમાં આવી ખેતી કરી શકે – તે દિવ્યાએ શીખવ્યું.
દહેરાદૂન ખાતે મશરૂમની ખેતીની તાલીમ આપવા માટે ટ્રેનિંગ કોર્સ પણ દિવ્યાએ શરૂ કરી દીધા. ૫૦,૦૦૦ રૂ. ના મુડી રોકાણથી ગમે તે જગ્યાએ આવી ખેતી કરી શકાય, તે પણ તેણે લોકોને સમજાવવા માંડ્યું. માંડ એક જ વર્ષ અને દિવ્યાએ કુટુમ્બીજનો અને સંબંધીઓની આર્થિક મદદથી દિલ્હીમાં ‘સૌમ્ય ફૂડ્ઝ પ્રાઈવેટ લિમિટેડ’ નામની કમ્પની સ્થાપી અને બધા ખેડૂતોને માર્કેટિંગની સેવા આપવા લાગી.
દિવ્યાની સમાજસેવા હવે દિલ્હીથી પીછે હઠ કરીને તેના ગામવાસીઓ તરફ વળી ગઈ છે – કે પછી આગેકૂચ કરી રહી છે?!
તે દિવસે દસમા ધોરણની વિદ્યાર્થિની, તેજસ્વિની પ્રિયદર્શિની તેની નિશાળેથી ઘેર પાછી આવી રહી હતી. તેની સાયકલમાં હવા ઓછી હતી. નિશાળની નજીક આવેલી સાયકલ રિપેર કરવાની દુકાને તે ઊભી રહી. હવા ભરનાર છોકરો બીજા કામમાં વ્યસ્ત હતો, એટલે તેજસ્વિનીને થોડીક રાહ જોવાની હતી. સ્વાભાવિક રીતે તેજસ્વિનીની નજર તે છોકરા તરફ હતી.
તેજસ્વિનીને તો મઝા પડી ગઈ. સાયકલના એક ટાયરમાં ગાંઠ પડી ગયેલી હતી. તે છોકરો હવા ભરવાની ટોટીના છેડે એક પાઈપ લગાવીને ટાયરની અંદર હવા છોડતો હતો. ટાયર કુદંકુદા કરી રહ્યું હતું! ધીમે ધીમે ટાયર સીધું થઈ ગયું. પછી છોકરાએ તેજસ્વિનીનું કામ હાથ પર લીધું. હવા ભરાઈ ગઈ. એને જરૂરી સિક્કા આપી તેજસ્વિની ઘર જવા ઉપડી. ઘર ઊંચાણવાળા વિસ્તારમાં હતું અને સાયકલના પેડલ મારતાં તેજસ્વિનીને થાક લાગવા માંડ્યો. ઘેર પહોંચીને તેજસ્વિની શ્વાસ ખાવા બેઠી ન બેઠી અને તેના ફળદ્રુપ ભેજામાં ચમકારો થયો,
‘આ હવા ટાયરમાં હવા ભરી શકે, ટાયરને સીધું કરી શકે –
તો પછી એ પેડલ ના મારી શકે?’
રાતે સૂતાં પણ એના મનમાં આ જ વિચાર ઘુમરાયા કર્યો. સવારમાં નાસ્તો કરતી વખતે તેણે આ વિચાર તેના બાપુ – નટવર ગોછાયતને કહ્યો. નટવરે એના વિચારને હસી ન કાઢ્યો પણ ઉલટાંનું કહ્યું કે, તેમના એક કૌટુંબિક મિત્રની કલર કામ કરવાની દુકાનેથી કોમ્પ્રેસ્ડ એર ભરવાનું સિલિન્ડર ક્યાંથી મળે – તેની તપાસ કરી લાવશે.
આ વાતને અઠવાડિયું થયું , અને તેજસ્વિનીના ઘરના આંગણામાં સરસ મજાનું એક સિલિન્ડર હાજર થઈ ગયું. નટવરના બીજા એક મિત્ર મશીનરીના ભાગ બનાવવાના કારખાનાના માલિક હતા. તેમની પાસે જાતજાતની મશીનરી હતી. તેમણે તેજસ્વિનીના સ્કેચ મુજબ ઢાંકી રાખે તેવા કવર સાથેનો અને સાયકલના પેડલની સ્પિન્ડલ પર લગાવી શકાય તેવો એક પંખો બનાવી આપ્યો.
અને તેજસ્વિનીની પ્રયોગશાળા ધમધોકાર કામ કરતી થઈ ગઈ. ઘણી બધી નિષ્ફળતાઓ પછી, હવાના સિલિન્ડરનો વાલ્વ ખોલતાં જ સ્ટેન્ડ પર ચઢાવેલી સાયકલનું પાછલું પૈડું સરસરાટ ગોળ ફરવા લાગ્યું. તેજસ્વિની તો આનંદમાં ગોળ ફુદરડીઓ ફરવા લાગી. વાલ્વ બંધ કરી, તે સાયકલની સીટ ઉપર બેસી ગઈ, અને સાચવીને વાલ્વ ખોલ્યો. અને વાહ! તેજસ્વિનીની સાયકલ તો બાપુ! દોડી.
થોડાક જ અઠવાડિયાં અને ઉડીશા રાજ્યના રૂરકેલા શહેરની તેજસ્વિની આખા રાજ્યમાં જાણીતી બની ગઈ. ભુવનેશ્વરમાં ભરાયેલા પ્રદર્શનમાં પણ તેજસ્વિનીની સાયકલ સૌના આકર્ષણનું કેન્દ્ર બની રહી.
તેજસ્વિનીએ તેની ડિઝાઈનમાં, સાયકલના કેરિયર પર ૧૦ કિલોગ્રામ જેટલી હવા સંઘરી શકે તેવો સિલિન્ડર બાંધી દીધો હતો. સિલિન્ડર પર હવા ચાલુ બંધ કરવાનો વાલ્વ, સેફ્ટી વાલ્વ અને હવા ભરવા માટેનો નળ છે. રબર અને સ્ટીલના વાયરના સંયોજનથી બનેલી,મજબૂત ટોટી વડે હવા પેડલની જગ્યાએ ગોઠવેલ એરગન સુધી પહોંચી જાય છે. એરગનમાંથી સ્પિન્ડલ પર રાખેલ છ બ્લેડ વાળા, બંધ પંખા પર હવા ફેંકાય છે, અને સાયકલની ચેનને ફેરવે છે. ૬૦ કિ.મિ. સુધી પેડલ માર્યા વિના, આ સાયકલ પર મુસાફરી કરી શકાય છે.
હવામાં કાર્બન ડાયોક્સાઈડ અને અવાજનું પ્રદૂષણ ફેલાવતા મોટર વાહનોનો સરસ મજાનો વિકલ્પ આ ૧૪ વર્ષની કિશોરીએ ગોતી કાઢ્યો છે. આવી ડિઝાઈનથી જો સ્કૂટરો બનાવવામાં આવે તો યુવાનો અને યુવતિઓ માટે બહુ ઓછા ખર્ચ વાળી સુવિધા થઈ જાય.
આમ તો આપણે તેમને સલામ ભરવી જોઈએ. આ સત્યકથાના અંતે આપણે ભરવાના જ છીએ. પણ તેઓ સેનાપતિ હતા, તે માટે નહીં – તેમણે ભરેલી અભુતપૂર્વ સલામી માટે.
ભારતીય લશ્કરની 8th Jammu & Kashmir Light Infantry માંથી ૩૭ વર્ષની સેવા બાદ ૨૦૧૬ ની ૩૦મી સપ્ટેમ્બરે, મેજર જનરલ તરીકે નિવૃત્ત થયેલા સોમનાથને હવે પછીનું જીવન કેવી રીતે જશે, એની કોઈ જ કલ્પના ન હતી. લશ્કરી મથકમાંથી માન સન્માન મેળવીને સરકારી ક્વાર્ટરના એર-કન્ડિશન્ડ બેડરૂમમાં સોમનાથને ઊંઘ આવતી ન હતી. પ્રવૃત્તિ સભર કારકિર્દીની વિવિધ ઘટનાઓ તેમના ચિત્તમાં ઉપરતળે થઈ રહી હતી. પણ એ બધાંની વચ્ચે વળી વળીને તેમના બહુ જ વ્હાલા (*)સૂબેદાર નિહાલસિંહની યાદ તેમને સતાવતી હતી. નિહાલસિંહે કારગિલ મોરચે દેશની સેવામાં આપેલું, પોતાના જાનનું સર્વોચ્ચ બલિદાન તેમના દિલને કોરી રહ્યું હતું. ‘આ બધી આરામદાયક સુવિધાઓ અને તગડું પેન્શન, નિહાલસિંહની શહાદતની આગળ ધૂળ બરાબર પણ નથી. એના જેવા હજારો જવાનોની આહૂતિ વિના આ બધી સુખ સગવડો મારા જેવા લોકો શી રીતે ભોગવી શકે?’
(*) – કાલ્પનિક પાત્ર
સવાર પડતાં તેમણે પત્ની ચિત્રાને પોતાનો સંકલ્પ જણાવી જ દીધો.
બને તેટલી જલદી હું દેશના દરેકે દરેક રાજ્યમાંથી નિહાલસિંહ જેવા, દેશને ખાતર મરી ફીટેલા જવાનોને સલામી આપવા નીકળી પડવાનો છું.
– સાયકલ પર.
ચિત્રાને નિહાલસિંહની નિષ્ઠા અને જિંદાદિલી માટે બહુ જ આદર હતો. પણ તે ઘરરખુ ગૃહિણીમાં વહેવારિક જ્ઞાન વધારે હતું. તેણે સોમનાથને સમજાવ્યું કે, ‘રસ્તે સાયકલ બગડે, તો સાવ દૂરની જગ્યામાં એની મરામત માટે સ્પેર પાર્ટ હોવા જોઈએ. બીજી એક સાયકલ પણ તૈયાર હોવી જોઈએ, જેથી મોટી મરામતની જરૂર હોય તેવા સંજોગોમાં યાત્રા અટકી ન પડે. વળી રહેવા / જમવાની સગવડનું આગોતરું આયોજન પણ કરવું જોઈએ. હું અહીં ઘેર બેઠાં એકલી શું કરવાની? હું કારમાં બધો સરંજામ લઈ તમારી આગળ આગળ મુસાફરી કરીશ અને બધી વ્યવસ્થા કરતી જઈશ. કોઈ આપત્તિ આવી પડે તો હું એમાં તમને સહાય કરી શકું.’
લડાઈઓનું આયોજન તો સોમનાથની રગે રગમાં હતું જ. તેના ગળે પણ આ વાત ઊતરી ગઈ. તેના ઉપરી કોર કમાન્ડરને તેણે આ સંકલ્પની જાણ કરી. તેમણે પણ આ વાતને તરત વધાવી લીધી. પણ સાથે કહ્યું, “એમ ને એમ છાનામાનો વિદાય થઈશ તો લોકોમાં જાગૃતિ શી રીતે આવશે? હું એક નાનકડો સમારંભ ગોઠવીશ. એમાં બધાંની શુભેચ્છાઓ લઈને તમે બે જણ વિદાય થજો.”
૧૯ ઓક્ટોબરે સોમનાથ ઝા અંબાલા કેન્ટથી સાઈકલ પર એમની અફલાતૂન સફરે નીકળી પડ્યા. છ મહિના સાથે રહેવાની તૈયારી વાળા ડ્રાઈવર અને જરૂરી સાધન સામગ્રી લઈને એક કારમાં ચિત્રાએ પણ પતિને સાથ આપ્યો.
સોમનાથના પોતાના શબ્દોમાં-
“….on the 19th of October I sat on my cycle saddle and took off to pay my homage to all the martyred soldiers of of our country since Independence. I am paying this homage by paying two minutes for each fallen hero. And since the number of such heroes is close to 21,000, I have given myself the mandate of cycling 42,000 minutes on this journey. Another mandate I laid down for myself is to route myself through all the 29 states of our great nation because our fallen heroes come from every corner of the country. This is my symbolic homage to my brethren who didn’t have the privilege of retiring as I did. They made the supreme sacrifice before that.
I’m not on a publicity seeking mission nor on an adventure trip, nor on any record setting endeavour. Neither is my journey a touristy or a socializing trip. Mine is a kind of a pilgrimage, to honour our fallen heroes. This spirit of committed camaraderie must be upheld at all costs by us in the military, in spite of the pressures of a changing eco-societal environment around us. This is what sets us apart, the grain from the chaff.
શરૂઆતમાં તો સોમનાથને આવનારા દિવસો અંગે આછો પાતળો ખ્યાલ જ હતો. પણ જેમ જેમ મુસાફરી આગળ ધપતી ગઈ, તેમ તેમ એક અનન્ય, લડાયક જુસ્સો સોમનાથની નસ નસમાં પ્રગટવા લાગ્યો. દેશના અવનવા વિસ્તારોના જાતજાતના અને ભાતભાતની ભાષા બોલતા લોકો સાથે ભળતાં લડાઈના જુસ્સાને ટપી જાય તેવો દેશભક્તિનો જુવાળ અને વતન માટેનો નિર્વ્યાજ પ્રેમ સોમનાથમાં ઊભરવા લાગ્યાં. જ્યાં રાતવાસો કરે ત્યાં ચિત્રાએ ઘર ઊભું કરી દીધું હતું. આમ દરેક જગ્યા સોમનાથને માટે વતન બનતી ગઈ.
ફેસબુકના મિત્રોએ તેમની યાત્રાના એકે એક ચરણને ઉત્સાહ અને પ્રેમથી સભર કરી દીધું. આખી યાત્રાનો સીલસીલો ત્યાં અકબંધ સચવાયેલો છે. મિડિયાએ પણ સોમનાથને પોંખવામાં અને નવાજવામાં ઉત્તમ સહકાર આપ્યો. આ યાત્રાના પ્રતાપે, સોમનાથની અંગત લાગણી અને મનોકામના તો પરિપૂર્ણ થયાં જ. પણ દેશવાસીઓમાં પણ લશ્કરી જવાનો માટે સન્માન અને પ્રેમની સરવાણીઓ ફૂટવા લાગી. સ્થાનિક નાગરિકો અને સરકારી/ બિનસરકારી સંસ્થાઓએ આપેલ પ્રેમ, સત્કાર અને ઉત્તેજને સોમનાથ અને ચિત્રા ઝાની યાત્રાને ૨૯ ધામ યાત્રા બનાવી દીધી.
સાત મહિના
૨૯ રાજ્યો
૧૨,૦૦૦ કિલોમિટર
૨૧,૦૦૦ શહીદ થઈ ગયેલા જવાનોને સલામ / શ્રધાંજલિ
૧૯ એપ્રિલ – ૨૦૧૭ માં નવી દિલ્હીના ‘ઈન્ડિયા ગેટ’ માં આવેલ ‘અમર જવાન’ યુદ્ધ સ્મારકમાં શહીદ થયેલ અનામી સૈનિકને સલામી આપ્યા બાદ, બે એક આખરી મુકામો પછી સોમનાથની આ અમર યાત્રા પૂર્ણ થઈ છે.
હા! ડો. ચેન્ના રાજુ સપનાંનો સોદાગર છે. જાતે તો સપનાં જુએ જ છે, પણ વહેંચે પણ છે. બન્ગલુરૂથી દિલ્હી જતી ફ્લાઈટમાં ચેન્ના સપનામાં ખોવાઈ ગયો છે. એ સપનાં શી રીતે શરૂ થયાં – તેની વારંવાર આવતી યાદ તેને અત્યારે પણ એટલી જ તાજી છે. એનાં સપનાંઓની શરૂઆત બન્ગલુરૂની નજીક આવેલા અરેહલ્લી ગામની નિશાળમાં મજૂરીનું કામ કરતાં થઈ હતી – ઉઘાડી આંખનાં સપનાં.
૧૯૭૦
એ માત્ર આઠ જ વર્ષનો હતો. નાનકડો ચેન્ના એના અત્યંત ગરીબ માબાપનું છેલ્લું અને બારમું સંતાન હતો. નિશાળના મેદાનમાં તે નીંદણ કામ કરી રહ્યો હતો. નીંદતાં નીંદતાં આકાશમાં ધીમી ગતિથી સરકી રહેલાં વાદળો વચ્ચે એને સપનું દેખાયું. એ મોટો થશે અને આ વાદળો વચ્ચેથી હમણાં જ પસાર થઈ ગયેલા વિમાન જેવા જ વિમાનમાં બેઠો હશે.
પણ અરે! નિશાળમાં જવાનો સમય થઈ ગયો હતો. હાથ ધોતાંકને એ તો દોડ્યો. અલબત્ત તેને ભણવાનું તો ગમતું જ હતું, પણ વધારે આકર્ષણ હતું – બાર વાગે ગરમ ગરમ ભાત અને સંભાર. ઘેર તો આવું સોડમદાર ભોજન ક્યાં મળવાનું હતું? એના વ્હાલા બાપુએ એટલે જ તો તેને નિશાળમાં ભરતી કરાવ્યો હતો ને? મોટાં અગિયાર ભાઈ બહેનોને આ સવાદ ક્યાં મળતા હતા? આખા દિવસની કમરતોડ મજૂરી પછી, એમાંના કોઈને તેની સાથે રમવા પણ ક્યાં સમય હતો? અહીં નિશાળમાં તો દોસ્તારો હારે કેવી મજા? નીંદણ કામમાંથી મળતી નાનકડી આવક પણ કેટલી કિમતી હતી? એમાંથી જ તો તેના અંગ્રેજી ટ્યુશનનો ખર્ચ નીકળતો હતો ને?
પણ… સંભારના સબડકા મારતાં મારતાં પણ એને ઉઘાડી આંખના સપનામાં તો ઓલ્યું વિમાન જ દેખાતું હતું.
આમ ને આમ છ વર્ષ નીકળી ગયા. દસમા ધોરણમાં હતો ત્યારે ચેન્નાની નિશાળમાં જાહેરાત થઈ કે, ‘ચૌદ માઈલ દૂર આવેલા વ્હાઈટ ફિલ્ડમાં સત્ય સાંઈબાબાના આશ્રમે સ્થાપેલી ‘સત્ય સાંઈ ઇન્સ્ટિટ્યુટ’માં ભારતના રાષ્ટ્ર પ્રમુખ બી. ડી. જટ્ટી નવી હોસ્ટેલનું ઉદ્ઘાટન કરવા આવવાના છે. ચેન્નાને આટલા મોટા મહાનુભાવને જોવા મન થઈ ગયું. પણ એટલે દૂર જવા માટે્ની બસ ટિકિટનાં ફદિયાં તો એની પાસે થોડાં જ હોય ? ચેન્નાભાઈ તો બીજા એક દોસ્તની સાથે તેની સાઈકલ પર ડબલ સવારી ઉપડયા. થાકીને લોથ થઈ ત્યાં પહોંચ્યા, ત્યારે જટ્ટી સાહેબ તો વિદાય થઈ ગયા હતા,
પણ વિદ્યાર્થીઓને રહેવા માટે, સફેદ બાસ્તા જેવી ચાદર પાથરેલા પલંગ, ચકચકાટ ટેબલ-ખુરશી અને પંખા સાથેની આવી સગવડ હોય, તેનો તેના કોઈ સપનામાં સમાવેશ થયો ન હતો! તેના સપનાનું વિમાન તો ખાલી ઊડતું પક્ષી જ હતું. એમાં મુસાફરને બેસવા માટે કેવી સીટ હોય તેનો અંદાજ઼ ઝુંપડા વાસીને થોડો જ હોય? બન્ને મિત્રો અહોભાવથી આ સપન મહેલને અચંબાથી જોઈ રહ્યા.
એટલામાં કોલેજના પ્રિન્સિપાલ શ્રી. રાઘવાચાર ત્યાં આવી પહોંચ્યા. બન્ને લઘર વઘર ગામડિયા કિશોરોને એમણે મમતાથી આવવાનું કારણ પુછ્યું. જ્યારે તેમને ખબર પડી કે, જટ્ટી સાહેબના દર્શન કરવા આ અબુધ કિશોરો આટલી બધી જહેમત ઊઠાવીને આવ્યા છે, ત્યારે એમની આંખમાં આંસું આવી ગયા. તેમણે બન્નેને આખી કોલેજ બતાવવાની વ્યવસ્થા કરી આપી.
કોલેજ જોયા બાદ પાછા વળતાં બન્ને મિત્રો રાઘવાચાર સાહેબનો આભાર માનવા એમની ઓફિસમાં ગયા. ત્યાં સાહેબે બન્નેને કોફી અને નાસ્તો કરાવ્યા. સાથે કહ્યું કે, દર રવિવારે સત્ય સાંઈબાબા આશ્રમમાં ગરીબ બાળકોની બે બેચ માટે વિકાસ કાર્યક્રમ યોજવામાં આવે છે. તેમણે કોઈક વાર સમય કાઢીને ત્યાં આવવા આમંત્રણ આપ્યું. ઘેર પહોંચતાં રસ્તામાં ચેન્નાએ સંકલ્પ કર્યો, ”દર રવિવારે સવારે વહેલો ઊઠીને હું આશ્રમમાં જઈશ અને આ કાર્યક્રમમાં સેવા આપીશ.”
એ ધોમધખતા વૈશાખી બપોરમાં, ચેન્ના એકલાની જ નહીં પણ, અરેહલ્લીનાં બાળકોની જિંદગી પણ બદલાઈ ગઈ.
બે વર્ષ માટે દર રવિવારે ૨૮ કિ. મિ.ની પદયાત્રા અને આશ્રમમાં સેવા એ ચેન્નાનો નિયમિત ક્રમ બની ગયો. ચેન્ના બારમા ધોરણમાં ઝળહળતી સફળતા સાથે ઉત્તીર્ણ થઈ ગયો. હવે તે અંગ્રેજી કડકડાટ બોલી શકતો હતો. ગણિતમાં તો સોમાંથી સો માર્ક લાવ્યો હતો. રાઘવાચાર સાહેબે ચેન્નાને કોલેજમાં દાખલ કરી દીધો.
પણ કોલેજનો ખર્ચ શી રીતે નીકળશે? એક કારખાનામાં ફીટર તરીકે તેને નોકરી મળી ગઈ. ચેન્નાએ હરખથી નિમણૂંકનો એ કાગળ એના જીગરી દોસ્તો પ્રવીણ અને નવીન રાજાને બતાવ્યો. બન્નેએ વાંચ્યા વિના જ એ કાગળ ફાડી નાંખ્યો અને કહ્યું,” તારા કોલેજ ખર્ચની વ્યવસ્થા કરવાની જવાબદારી અમારી.’
બેન્કમાંથી લોન અને હંગામી કારકૂન તરીકે એક ખાનગી પેઢીમાં નોકરી મળી ગઈ. ચેન્ના સત્ય સાંઈ ઇન્સ્ટિટ્યુટ માં વિજ્ઞાનના અભ્યાસક્રમમાં જોડાઈ ગયો. રાઘવાચાર સાહેબની કૃપા અને તેણે બે વર્ષ કરેલી નિસ્વાર્થ સેવાના પ્રતાપે હોસ્ટેલમાં બહુ જ ઓછા દરથી રહેવાની સગવડ થઈ ગઈ હતી.
આવું જ સતત ઊડાણ અને. ચેન્ના રાજુ ચાર વર્ષે ગોલ્ડ મેડલ સાથે વિજ્ઞાનનો સ્નાતક બની ગયો. આમ જ બીજી છલાંગ અને તે અન્ના યુનિ. માંથી ગોલ્ડ મેડલ સાથે અનુસ્નાતક પણ બની ગયો. ચેન્નાની ફ્લાઈટ આટલેથી અટકે તેવી થોડી જ હતી? આવી જ એક ઓર છલાંગ અને આ સ્વપ્નદૃષ્ટાએ આઈ.આઈ.ટી. ચેન્નાઈમાંથી પી.એચ.ડી.ની ઉપાધિ પણ મેળવી લીધી. હવે તે ડો. ચેન્ના રાજુ બની ગયો. આઠ વર્ષની ઉમરથી વિમાનમાં બેસવાના જે સ્વપ્નાં તે જોતો હતો; તે વિમાનોની એરોડાયનેમિક ડિઝાઈનનો હવે તે નિષ્ણાત બની ગયો હતો.
૧૯૯૭
અને જુઓ તો ખરા – ચેન્નાને ક્યાં નોકરી મળી ? વિમાનમાં બેસવાના સપનાં જોતાં જોતાં એનાથી હજારો ગણા ઊંચા કારકિર્દીના શિખર પર – દેશની વિમાનોની ડિઝાઈન અંગે સંશોધન કરતી સંસ્થા National Aerospace Laboratories, Bangalore, માં વૈજ્ઞાનિક તરીકે !
૨૦૦૦ની સાલમાં તેને કામ અંગે જર્મની પણ મોકલવામાં આવ્યો. આખું વિશ્વ ચેન્ના માટે ખુલ્લું થઈ ગયું. તે ધારત તો વિકસિત દેશોમાં તેના જેવા પ્રતિભાશાળી વ્યક્તિઓને બહુ સહેલાઈથી મળી શકતી, વિકાસની તકો ઝડપી શક્યો હોત. પણ ચેન્નાના સપનાંએ હવે નવો આકાર ધારણ કરી લીધો હતો. પોતાનાં મૂળને ચેન્ના આટલી ઊંચાઈએ પહોંચ્યા છતાં ભુલ્યો ન હતો. અરેહલ્લીનાં ગરીબ બાળકોની સેવાનો સાદ તેનાં સપનાંઓમાં પડઘાતો રહ્યો, પડઘાતો જ રહ્યો. ચેન્નાએ બીજો સંકલ્પ જર્મનીમાં કર્યો.
એ ગરીબ બાળકોનો
વિકાસ અને ઉત્થાન
એ જ
મારો ધર્મ
અને એ જ
મારા જીવનની ફલશ્રુતિ.
દેશ પાછા ફરીને, અરેહલ્લીમાં નવા અને નાનકડા પણ વ્યવસ્થિત મકાનની સામે આવેલા આંબલીના ઝાડ નીચે, તેણે પોતાના ફાજલ સમયમાં, આજુબાજુનાં ગરીબ બાળકોને તાલીમ અને પ્રેરણા આપવાનું શરૂ કર્યું. તેની જેમ જ ડો. ની પદવી પામેલા હમ્મેશના સાથીઓ પ્રવીણ અને નવિને આ યજ્ઞકાર્યમાં પણ સાથ આપવો ચાલુ રાખ્યો. દોઢ જ વર્ષ અને ગામની ફાજલ જમીનમાં લાકડાંની વળીઓ, નાળિયેરનાં પાનનાં છાપરાં અને છાણના લીંપણની ફર્શ વાળી, એક નાનકડી શાળા શરૂ થઈ ગઈ. તેનું નામ તેણે માતાના નામ પરથી ‘અંજના વિદ્યા કેન્દ્ર’ રાખ્યું . હવે તો આ શાળામાં ૮૦-૯૦ બાળકો ભણવા લાગ્યાં. આ માટે પોતાની બચતમાંથી ચેન્નાએ ૫૦,૦૦૦ રૂ. ખર્ચી નાંખ્યા હતા.
અગરબત્તીની સુવાસ ફેલાતાં કાંઈ વાર લાગે છે? મદદનો પ્રવાહ અસ્ખલિત વહેતો થઈ ગયો. વધારે ને વધારે બાળકો એમાં જોડાવા માટે આતૂર હતાં.
૨૦૦૧
ચેન્ના અને તેના મિત્રોએ સાથે મળી ‘બ્રાહ્મી શિક્ષણ અને સાંસ્કૃતિક ટ્રસ્ટની (Brahmi Educational and Cultural Trust) સ્થાપના કરી. બંગલુરૂથી ૪૦ કિ.મિ. દૂર ગ્રામ્ય વિસ્તારમાં દેશપાન્ડે ગુટ્ટાહલ્લી ગામમાં દોઢ એકરના વિસ્તારમાં ‘અંજના વિદ્યાકેન્દ્ર’ કામ કરતું થઈ ગયું. બાજુની અઢી એકર જમીનમાં બાળકોના ભોજન અને દૂધની વ્યવસ્થા. આ માટે ઘણા બધા મિત્રો અને ખાસ તો તેની નોકરીની સંસ્થા ‘National Aeronautical Laboratory ( CSIR) તરફથી પણ સારી એવી રકમ અને પ્રોત્સાહન મળી શક્યાં.
શરૂઆતમાં પાંચ ધોરણ સુધી જ શિક્ષણ આપવાની સગવડ હતી, પણ હવે દસમા ધોરણ સુધી શિક્ષણ આપવામાં આવે છે – કોઈ પણ જાતની ફી લીધા વિના. આજુબાજુનાં ૧૨ ગામડાંઓના બાળકો આ શાળાનો લાભ લે છે. ઘણાં માબાપ પણ વિના મૂલ્યે એમની સેવાઓ આપે છે. બાળકે મહિનામાં એક દિવસ શાળામાં સેવા આપવાની હોય છે. આમ શિક્ષણ સાથે સ્વાશ્રય અને સેવાના પાઠ પણ બાળક શીખતું રહે છે. અભ્યાસ ક્રમની સાથે યોગ, કસરત અને ધ્યાનની પણ તાલીમ આપવામાં આવે છે. અત્યાર સુધીમાં શાળામાંથી ચાર બેચના વિદ્યાર્થીઓ ઉચ્ચ અભ્યાસ માટે બહાર પડ્યા છે.
‘સપનાંના સોદાગર’ ચેન્નાની જેમ, એના જેવા બનવાનાં સપનાં હવે અંજના વિદ્યાકેન્દ્રનાં બાળકો સેવવા લાગ્યાં છે.
સતીશ યાદવ કડવાશભર્યા ચિત્તે, શતાબ્દી એકસપ્રેસના ડબ્બામાં દાખલ થયો. વાતાનુકુલિત ડબ્બાની, પોચી ગાદી વાળી અને પહેલેથી આરક્ષિત એ સીટ પણ તેની કડવાશને મીઠી બનાવી શકતી ન હતી. હમણાં જ તે શહેરની એક મોંઘીદાટ હોટલમાં જમણ પતાવીને, ટેક્સીમાં રેલ્વે સ્ટેશન આવ્યો હતો અને આ ગાડી પકડી હતી.
આજનો સુવિચાર( લેખકના નામ પર ‘ક્લિક’ કરી; આવા બીજા સુવિચાર મમળાવો.
વાચકોના પ્રતિભાવ